104 - HÜMEZE SURESİ
Rahman Rahim Allah'ın ismine
Veyl : "Beyn" kelimesinden dönüşen bir kelimedir. "Beyn" yarık ve uçurum anlamlarına gelir. Veyl de uçurum manasına gelir. Türkçe'ye "vay" olarak geçmiştir.
Kül : "Kele" etrafı çevrilmiş çayırlık demektir. Etrafının çevrilmiş olmasından dolayı btün anlamında kullanılmıştır. Marifenin üzerine gelirse birinin bütün cüzleri anlamına gelir. Nekre üzerine gelirse türün bütün fertlerini kapsar. Burada bütün hümeze ve lümeze yapanların hepsine veyl yapmaktadır. Hemz ve lemzin meşru olmadığını anlatmaktadır.
Hümez :Dürtmek için kullanılan sivri bizdir. Süvariler ayakkabılarının arkasına atları mahmuzlamak için sivri parçalar takarlar buna mahmuz denir. Konuşurken iğneleyici ve şişleyici sözler söyleyen kimseye hümez denmektedir. Buradaki “te” çoğul “te”sidir.
Lemz : Remz özel işaret demektir. Parola gibi tarafların anlayabileceği işaretlerdir. Türkçe’de rumuzlu konuşma deyimi vardır. Kuranda işaretli konuşma remz şeklinde anlatılmıştır. Lümeze, rümezeden dönüşmüş bir kelimedir. İğneli konuşma yanında kapalı konuşma anlamını taşır. Meramını karşı tarafa anlatır ama suçlanmamak için de açıkça ifade etmez. Burada iki sıfat isim yerine geçmiştir. Veyl bu iki sıfatı birden taşıyan kimseyedir. Tek başına iğneli konuşma, tek başına rumuzlu konuşma değil de, ikisini birden yapmak günah sayılmıştır. Her iki kelime de sıfatı müşebbehedir. Kişinin bu tür konuşmayı sanat haline getirmesidir. Topluluk içinde bu nevi fitne ve fesatlık yapan, yaygara yapan, bozgunculuk yapan tipler vardır. Bunlar açıkça cephe alıp kritik yapmazlar fakat öyle sözler söylerler ki, dinleyici onun sözlerinin etkisinde kalarak kötü görüşlere sahip olur. Örneğin, suç olmayan fiilleri suçmuş gibi konuşurlar. Karşı taraf da bunun etkisinde kalarak hemen savunmaya geçer. Suç işlemiş insanlarla görüşmeyi suç sayarlar ve insanların görüşmesini önlerler. Bir parti üyesinin başka bir parti üyesi ile görüşmesini ahlaksızlık sayarak tecrit etmeye çalışırlar. Oysa bir mü’minin temel görevi herkesle görüşmek, onların görüşlerini almak ve tebliğde bulunmaktır. Türkiye’de böyle hümeze ve lümeze tipi yaygaralar çok yapılır. İnsanların bir kısmı bölücü, komünist, gerici... olmakla suçlanır. Ama komünistliğin, bölücülüğün, gericiliğin ne olduğunu sorsanız bu defa başka bir lümeze ile cevap verirler. Ceza kanununda komünist kelimesi suç değildir. Gericilik de suç değildir. Şeriatçılık da suç değildir, ama bu kavramlar askeri müdahalelerin sebebi sayılmaktadır.
Cem’ : Cum’a yumruk demektir. Sonraları toplama ve birleştirme anlamlarında kullanılmıştır. İnsanların ve develerin toplanmaları bu kelime ile ifade edildiği gibi mal stoku da bu kelime ile ifade edilmiştir. Mal ve para bir işte kullanıldığı zaman değerlidir. Onları hapsedip stoklamak kişiye bir fayda vermediği gibi topluluğun haklarını da gasp sayılır. Böylece bu sure bundan sonraki surelerin ortaya koyduğu ekonomik kuralların temelini atmış olmaktadır. Çalışıp kazanmak ve onu harcamak, ne kadar ibadet ise stok yapıp elde tutmak da o kadar günahtır. Bu izahı ile hümeze ile lümezenin manaları daha iyi anlaşılır hale gelmektedir. Malı başkalarına tahakküm için elde etmek isteyenler bu tahakkümlerini hümeze ve lümeze usulleri ile gerçekleştirmek istemektedirler.
Mal : Eğik ağaç anlamındadır. Yönelmek anlamında "meyl etmek" yani insanın o tarafa içini meyletmesi şeklinde kullanılmaya başlanmıştır. "Mal" da insanların değer verdiği şeylerdir. Bu değer işe yaraması yanında az olması sebebiyle de doğmuş olabilir. Mal piyasada değeri olan eşyadır.
Aded : İdad toplayıcılık zamanında meyve toplayanların aşiret reislerine verdikleri paydı. Hala vergi manasını taşımaktadır. Hudud kelimesiyle de akrabalığı vardır.
Hadede çizerek sınırlamak, adede sayarak sınırlamak demektir. Başkalarına hükmetmek için servet edinen kimseler, devamlı olarak varlıklarını ve zenginliklerini göstermeye çalışmışlarıdır. Buradaki addede kendi kendine saymak değil, başkalarına gösteriş için saymak demektir.
Hesab : Hisbe okun nişangah kısmına denir. Mesafeye göre arpacığın yukarıya veya aşağıya tutulması gerekmektedir. Bunu başaran kimse hedefine ulaşır. Mekanikte hesap ilk olarak top atışlarında uygulanmıştır. İstanbul’un fethinde Fatih havan topları ile Haliç’teki gemileri bombalamıştır. Hesap etmek kesin olarak sonuçları elde etmek anlamına geldiği gibi zannetmek anlamına da gelir. Zan da kanaat anlamına gelir. Kur’an bu iki kelimeyi her iki şekilde de kullanmaktadır. Böylece ilmi sonuçların yaklaşık ve olası olduğuna işaret etmektedir. Burada "zannediyor" anlamında kullanılmıştır.
Huld : Parçalanmayan sert kaya demektir. Huld, yağmurun ve karın yıpratıp parçalayamadığı kayalardır. Ölümsüz olmak için kullanılmaya başlanmıştır. Servetin topluluktaki gücünü görenler, servet sahibi olmakla artık yenilmez, hasta olmaz, olsa da servetleri ile kolayca def edeceklerini sanır ve bütün gücünü servet edinmek için harcarlar. Günümüzde de herkes para kazanırsa her sorununu çözeceklerini sanmaktadırlar ve bütün hayatlarını kazanç üzerine kurmaktadırlar. Bugün servet tanrılaştırılmıştır. “Para her kapıyı açar” sözü şirkin alenen itirafıdır.
Kella : “Kella”nın aslı “kane la” dır. "Öyle olmadı" "Öyle değil" anlamına gelir. "Onun serveti onu halid kılmayacak."
Nebz : Nebiz köpük demektir. Fiil olarak içkinin oluşurken çıkardığı köpükten dolayı şaraplaşmak için kullanılmıştır. Mayalanmak ve fırlatıp atmak anlamlarına da gelir.
Hutame : Kuru ot demektir. Hateb de kuru odun demektir. Buradaki "hutame" kelimesi sonraki ayette tanımlanmıştır. "Bu ateş" anlamına geldiği ifade edilmiştir. Kelime manasını verecek olursak "eskiyip samanlığa atılan" mallar gibi kişinin de çöplüğe atılacağı anlatılmaktadır.
Dery : Diraye saç tarağı veya baştaki saç demektir. Başa düşmek yani anlamak demektir. Kur’an’da zikretmek ve akletmek gibi pek çok kelime bu anlamda kullanılmaktadır. Psikolojik olarak bunlar farklı anlamlardadır. Dirayet “kavramak” kelimesi ile çevrilebilir. "Hutame sana ulaşamadı." Veya "Hutameyi sana kim anlattı" demektir.
Nar : Ateş demektir. Nur da bu kökten türemiştir.
Allah : Allah kelimesi "el-ilah"tan dönüşmüştür. Özel isimdir. Kurallara göre türememiştir. Harfi tarifle gelen kelimelere "ya" harfi geldiği zaman "eyyuha" harflerini alır. Oysa "Ya Allah" denir. Yani buradaki" el" harfi tarif değildir. Allah'ın kainatı var ettikten sonraki özel ismidir.
Vekd : Vekud yakıt demektir.
Elleti : “Ellezi”nin müennesidir.
Tulu' : Tomurcuk demektir. Telea fiil olarak tomurcuklanmak demektir. Güneşin doğması için de kullanılır. İftial babından ittila içinde doğmak bir bilgiye erişmek anlamlarında kullanılmaktadır.
Fuad : Fevd somun ekmek demektir. Beynin adıdır.
Esad : Kapı kapatılıp kilitlenebilen yer demektir. Musede kilitlenmiş ve kapanmış manasına gelir.
Amd : Direk demektir.
Meded : Kiriş demektir.
Hümeze ve lümezeden sonra ellezi sılası gelmiştir. Nekre ve müennes olduğu için bunun onlara gitmesi gramer bakımından mümkün değildir. O takdirde bu cümleyi bağımsız cümle olarak almamız gerekmektedir. İki cümlenin atıf harfi ile ayrılması ya çok ilişkili olmasından veya hiç ilgisi olmamasındandır. Öyle ise, bu ikinci cümle birinci cümlenin ya bedelidir yahut apayrı şey anlatmaktadır. Birinci cümlenin çoğul ve nekre ikinci cümlenin tekil ve marife ile gelmiş olması bedellik ihtimalini azaltmaktadır. Birbirinden ayrı iki konuyu bir surede toplamış olması, onlar arasında tasnif bakımından bir ilişki olmasını gerektirir. Kimi insan lümeze ve hümeze ile topluluğu ifsad eder, kimi insan da servet yığıp tahakküm etmek suretiyle topluluğu ifsad eder.
Son ayetlerde ateşten bahsedilmekte ise de ateşin yürekleri, beyinleri saracağı anlatılmaktadır. Bu şekli ile bu yakmanın mecazi olması gerekir. Eğer ahiret ateşi kastedilip bunun da beyinleri yakacağı kastediliyorsa o zaman cehennem ateşinin yakışının da mecazi olacağı şeklinde yorumlanabilir. Eğer dünya ateşinden bahsediliyorsa malın sonunda sahibinin içini yakacağını anlatmaktadır.
"Ma edrake"deki "ma" istifhamiye veya nafiye olabilir. Hutameyi kail söylediğine göre muhataba "bunu sen nereden bileceksin" demesi beliğ değildir. Dolayısıyla biz nafiye olmasını tercih ediyoruz.
Lümeze olan hümezelerin küllüne veyl. Mal cem eden ve onu ta’did eden kimse malı kendisini huld eder hesap ediyor. Kella, hutameye nebzediliverecek. Hutamenin ne olduğu sana idra olmadı? Mu’kade olan Allah’ın narı ef’ideye ittila’ eder. O onları mumedde olan amedin içine mu’seddir.
Bulandıran kışkırtıcıların tümüne vay. Varlık toplamış ve onu sayadurmuş kimse varlığı kendisini kalıcı yapacağını sanıyor. Öyle değil! Samanlığa (çöp) atılıverecek. Samanlığın ne olduğunu kavramış değilsin. Tutuşmuş Allah’ın ateşi beyinlere ulaşmıştır. O onları kirişli direklerin içinde kaplamıştır.
AÇIKLAMA : Kur’an’ın son on altı suresi mü’minlerin davet ve tebliğ görevlerini yaptıktan sonra kendilerine dönüp kuracakları düzenin ve yaşayacakları hayatın inanç ve amellerin esaslarını vermektedir. Bu on altı surenin son on suresi bu esasları düzenlemektedir. Son on altı surenin ilk altı suresi ise insanın dünyaya gelişinin esas amacı olan ahiret hakkında bilgi verilmektedir. Hümeze Suresi bu altı surenin sonuncusudur. İnsanın yaşamak istediğini, ölmek istemediğini ama bunu malı ile yapacağını sandığını açıklayarak bu ölümsüzlüğü dünyada yığılıp sayılan mallarla değil, ancak bu Kur’an’ın gösterdiği yolda ibadet edip amel edip yaşamakla mümkün olacağını ifade etmektedir.