SECDE SÛRESİ - 14. Hafta

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ (18)

Mümin olan kimse fasık olan kimse gibi midir? Aynı seviyede olmazlar. (18)

أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا

Mümin olan kimse fasık olan kimse gibi midir?

أَ: Soru hemzesidir (همزة الاستفهام). “Mı, mi” demektir. Her zaman cümlenin başına gelir. Buna sadaratu-l kelâm hakkı denir. Hatta önceki cümleleri bu cümleye bağlayan وَ ve فَ bağlaçları bile soru hemzesinden sonra gelir. Sonrasındaki kelimeyi (وَ ya da فَ varsa bunlardan sonra gelen kelimeyi) sorunun konusu yapar. Bu nedenle soru cümlelerinde sorunun konusu olan kelime cümledeki görevi ne olursa olsun bu hemzeden hemen sonra gelerek (وَ ya da فَ varsa bunlardan sonra gelerek) cümlenin ikinci kelimesi olur. “Mı, mi” anlamına gelen ikinci bir soru harfi هَلْ dir. Soru hemzesi her zaman soruya cevap istemek için gelmez. Elifin güç etkisi nedeniyle asıl amaç soru değildir. Arkasından gelen kelimeye cümlede önem katarak soru manasını oluşturur.

فَ: İsti’nafiyye edatıdır. Buna Fâ-u isti’nâfiye (الْفَاءُ الاِسْتِئْنَافِيَّةُ) denir. Cümle başında bulunur. Cümle soru hemzesiyle başladığı için soru hemzesinden sonra gelmiştir. Kendisinden önce inşa cümlesi (emir, nehiy, istifhâm), sonrasında haber cümlesi olursa veya öncesinde haber cümlesi sonrasında inşa cümlesi olursa bu durumlarda atıf harfi olamayan bu harf isti’nâfiye edatı olur. Kendisinden sonraki cümle yeni cümle olacağından bu edata isti’nâfiye (başlangıç) edatı denir. İsim cümlesi fiil cümlesine (tersi de geçerli) anlamsal yakınlık olursa atfolunabilir. Anlamsal yakınlık yoksa aradaki fâ isti’nâfiye edatıdır. Fiil cümleleri arasında zaman yönünden uyum olmasına rağmen manasal olarak takip ve tertip ifade etmiyorsa bu durumda da isti’nâfiye edatıdır.

Arkasından öncesindeki cümle ile i’râb yönünden ilişkisi olmayan yeni bir cümle başlatır. İ’râbsal ilişki olmamasına rağmen öncekisindeki cümle ile sonrasındaki cümle arasında anlamsal irtibat vardır. Bu irtibata göre fâ-u isti’nâfiye şu şekilde sınıflandırılır:

1. Fâ-u ta’liliyye (الفَاءُ التَّعْلِيلِيَّةُ): Öncesi ile sonrasında sebep sonuç ilişkisi vardır. Öncesi sonrasının sebebidir. Türkçeye çevrilirken “bundan dolayı”, “bu sebeple” şeklinde çevrilmelidir.
2. Fâ-u tafsiliyye (الفَاءُ التَّفْصِيِلِيَّةُ أَوِ التَّفْسِيرِيَّةُ): Öncesindeki cümle kapalı, tam olarak anlaşılmayan bir cümledir (Mücmel bir ifade). Sonrasındaki cümle ise mücmeli açıklayan, kapalılığı gideren bir cümledir (Mufassal bir ifade).
3. Netice Fâsı (فَاءُ النَّتِيجَةِ): Önceki cümle/cümleler açıklanmış cümle/cümlelerdir. Sonraki cümle ise bu açıklanmış cümle/cümlelerin sonucunu gösteren, bir nevi özetleyen cümledir. Fâ-u tafsiliyyenin tersidir. “Sonuç olarak”, “neticede” şeklinde Türkçeye çevrilir.
4. İrtibat Fâsı (فَاءُ الْاِرْتِبَاطِ): Öncesindeki cümle ile sonrasındaki cümle arasında zamansal ya da sebepsel ilişki yoktur ama aralarında bağlantı vardır. Cümleler arasındaki fâ tertip ve takip için değil, sebep için değil, tafsil için değil, neticelendirme için değilse ve cümleler arasında konu bağlantısı olduğu zaman gelen fâ irtibât fâsıdır.

Buradaki irtibat fâsıdır. Öncesi sonrasının sebebi, açıklaması veya neticesi değildir. Öncesi ile sonrası arasında bir irtibat vardır.

مَنْ: “Kimse” demektir. Umumi ism-i mevsuldür. Şuurlu varlıklar için kullanılır. Arkasından sıla cümlesi gelir. Sıla cümlesinde bu ism-i mevsule dönen bir aid zamiri vardır. Eril tekil zamir döner. هُوَ veya هُ zamiri döner. Eril zamir dönmesi sadece erkekleri ilgilendirdiği anlamında değildir. Hem erkek hem de kadınları kapsar. Tekil zamir dönmesi de tek bir kişiyi ilgilendirdiği anlamında değildir. Hem tek kişiyi hem iki kişiyi hem de çok kişiyi kapsar. Bu nedenle umumi ism-i mevsuldür. Eril tekil zamir dönmesi gramatik bir kuraldır. Bazen de eril çoğul zamir döner. مَا da مَنْ gibi umumi ism-i mevsuldür, şuursuz varlıklar için kullanılır. Hem şuursuz hem şuurlu varlıklar varsa مَا kullanılır.

كَانَ: Mazi nakıs fiilldir. Bu fiilin mastarının asıl anlamı “olmak” iken nakıs fiil olduğunda kendisinden sonra bir isim ve haber gelir. Asıl anlamıyla kullanıldığında tam fiil, bir isim ve haberden önce kullanıldığında nakıs (eksik) fiil denir.

مُؤْمِنًا: “Mümin, güvenen, güven veren” demektir. ءمن kökünden if’âl bâbından mensub nekre eril tekil ism-i fâildir. ءمن kökü Kuran’da 4.bâb ve if’âl bâbından gelir. 4.bâbda harf-i cersiz, على harf-i ceri ve بِ harf-i ceri ile gelir. İf’âl bâbında harf-i cersiz, لِ harf-i ceri ve بِ harf-i ceri ile gelir.

Burada dikkat edilmesi gereken husus mümin ifadesi ile kimlerin kastedildiğidir. Mümin ifadesi ism-i fâildir. Bu nedenle بِ harf-i cerini varmış gibi takdir edebiliriz de etmeyebiliriz de.

Bu ayette Allah’ın mümin olduğu söylenmektedir. Burada بِ harf-i ceri takdir edilmeyeceği kesindir. Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı olmadığı gibi birisine güvenmeye de ihtiyacı yoktur. Bilinmesi gereken önemli bir nokta da الْمُؤْمِنُ ism-i fâilinin marife tekil olarak sadece burada geçmesidir. Bunun sebebi insanların tek başına mümin olmayıp ancak topluluk içinde mümin olabilmesindendir. Müminler topluluğu içinde mümin olabilirler. Yalnızca Allah tek başına mümindir.

Allah için tek kullanıldığı yer marife tekil geçiştir ve tüm Kuran’da sadece 1 keredir. Bu geçişi hariç tutarsak geçişler 19’un katı şeklindedir:

Marife geçişler: 152 = 19x8 (Eril çoğul geçişler: 133 = 19x7, Dişil çoğul geçişler: 19 = 19x1)

Nekre geçişler: 76 = 19x4

Nekre geçişler marife geçişlerin yarısı kadardır: 152/2 = 76

Marife + Nekre geçişler: 228 = 19x12

19 asal sayıdır.

Sadece Allah için kullanılan الْمُؤْمِنُ ile birlikte tüm geçişler 229’dur ve 229 da asal sayılardan ellincisidir.

Müminlerin vasıflarının neler olduğunu ayetlere bakarak görelim.

• Allah’ın zikredilmesi (anılması, anlatılması, anlanması, anımsanması) onlarda psikolojik bir etki yapar.
• Allah’ın ayetleri güvenlerini artırır.
• Allah’ı vekil kılarlar.
• Salatı ikame ederler.
• Harcama yaparlar.

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ

İman eden ve hicret eden ve Allah’ın yolunda cihad edenler ve barındırıp yardım edenler, onlar, onlar gerçek müminlerdir. Onlar için bir bağışlanma ve cömert bir rızık vardır. (Enfal 74)

Güvenirler.Hicret ederler.Allah yolunda cihad ederler.Barındırırlar.Yardım ederler.

Hakemlerin kararlarına uyarlar, karardan sonra şüphe içinde olmazlar.Malları ve canları ile Allah yolunda çaba içindedirler.Doğrudurlar.

Allah’a, meleklerine, kitaplarına (kurallarına) ve elçilerine hep birlikte güvenirler.

Salatlarında huşu içindedirler.Boş işlerden uzak dururlar.Zekât sistemini gerçekleştirirler.Namuslarını korurlar. Eşleri ve cariyeleri dışındakilerle ilişkiye girmezler.Emanetlere riayet ederler.Ahitlerine riayet ederler. Verdikleri sözden çıkmazlar.Salatlarını korurlar.

Müminler canlarını ve mallarını cennet karşılığı Allah’a satanlardır.Allah yolunda savaşırlar.Ölürler ve öldürülürler.Bu müminler Tevrat ehli, İncil ehli ve Kuran ehlindendir.

Kitap ehlinden müminler vardır.

Müminler kâfirlerle dayanışmazlar.

Salat müminlere vakitli olarak yazılmıştır.

كَانَ مُؤْمِنًا: “Mümin oldu” demektir.

مَنْ كَانَ مُؤْمِنًا: “Mümin olan kimse” demektir.

كَ: “Gibi” demektir. Harf-i cerdir.

مَنْ: “Kimse” demektir. Umumi ism-i mevsuldür.

كَانَ: Mazi nakıs fiilldir.

فَاسِقًا: “Fasık, kurallara uymayan” demektir. فسق kökünden birinci bâbdan nekre mensub eril tekil ism-i fâildir. Fısk (فِسْق) ve fusûk (فُسُوق) herhangi bir kurala uymamak değildir. Mutlak otorite olan Allah’ın doğal, sosyal kurallarına veya yazdığı kurallarına uymamak, bu kuralları uygulamamaktır.

İkisi de mastardır. فُسُوق mastarı فِسْق mastarının mübalağalısıdır. Bu nedenle فُسُوق daha şiddetli, yaygın, bireyi ve toplumu ilgilendiren durumlar için kullanılırken فِسْق daha çok bireyi ilgilendiren (haram yiyecek ve içecekler, kura çekme gibi) daha sınırlı durumlar için kullanılır.

Şirk Allah’ın kurallarına aykırı kurallar koymak iken fısk/fusuk Allah’ın kurallarına uymamaktır. Fısk/fusuk yapan Allah’ın kurallarını bilmektedir. Ya kendisine kitap gelmiştir, biliyordur ya da doğal hukuk yoluyla biliyordur ya da yaratılışı gereği biliyordur. Ancak o kuralları göz ardı etmekte ve uymamaktadır. Hamr (Türkçe şarap) içmenin haram olduğunu biliyor ama içerek bu kuralı göz ardı ediyorsa fısk yapıyor demektir.

Bu ayette İblis rabbinin emrine uymayarak fısk etmiştir. Allah’ın kuralı O’nun emrine uyulmasıdır. Allah’ın kuralına uymayarak fısk yapmıştır.

Bu ayette anlatılan olayda karye ehline yasak günde balıklar gelmekte, yasak olmayan günde gelmemektedir. Bununla denenmektedirler. Yasak gün Allah’ın kuralıdır ve bu yasak günde çok sayıda balık gelmekte, yasağa uyup uymayacakları yani fısk/fusuk edip etmeyecekleri denenmektedir.

Bu ayette haram edilenler söylenmiş, sonra bu fısktır denilerek haram edilenleri yapmanın fısk olduğu söylenmiştir. Bu haramlar yapıldığı zaman Allah’ın kurallarına uyulmamış olur ve fısk gerçekleşmiş olur.

Bu ayette de Allah’ın kuralına uymamanın fısk olduğu söylenmiştir.

Bu ayette de kâtip ve şehidin zarara uğratılması yasaklanmış, bu kurala uymamanın fusuk olduğu söylenmiştir.

Bu ayette açıklanmış ayetleri yalnızca fasıkların görmezden geleceği söylenmektedir. Bu ayetlerde Allah’ın kuralları vardır ve fasık olanlar o kuralları görmezden gelirler ve o kurallara aykırı hareket ederler. Bu ayet fasıkların güzel bir tanımını yapmış olmaktadır.

Bu ayette İncil ehline İncil’le değil, İncil’in içinde Allah’ın indirdiğiyle hükmetmesi emredilmektedir. Sonra kim Allah’ın indirdiğiyle hükmetmezse onlar fasıklardır denmektedir. Burada ikinci kez söylenen Allah’ın indirdiği İncil’deki indirdikleri değildir. Çünkü zamir gelmemiş, tekrar edilmiştir. Kuran da buna dahildir. Allah’ın kuralları ile hükmetmeyenler fasıklardır. Allah’ın kurallarını bilmekte ama onları görmezden gelmekte ve onlar olmadan hükmetmektedirler. Aralarındaki davalarda Allah’ın indirdiğini değil başka kuralları uygularlar. Burada fasıklık topluluğa aittir. Çünkü مَنْ ile umumi şart getirilmiş ama sonra هُوَ değil, أُولَئِكَ ve هُمْ ile çoğul ifadeler dönmüştür. Çünkü hükmetme, hakemlik topluluk içinde gerçekleşecektir. Allah’ın indirdiğine uymadan yapılan hakemlikler fasıklıktır.

Münafıklar da fasıklardır. Çünkü onlar da Allah’ın kurallarına uymazlar. Uyar gibi görünürler ama uymazlar. Allah marufu emretmeyi, münkeri nehy etmeyi isterken onlar tersini yaparlar.

Dört şehid getirmediği için kurallara uymamıştır ve fasık olmuştur.

Allah iman edip salih amel edenlere kendilerinden öncekiler gibi halef olacaklarını vaad etmiştir. Yani iman edip salih amel edenler yerde Allah’ın halifesi olarak etkin olacaklardır. Dinleri yani düzenleri de sağlamlaşacaktır. Korkuları emniyete dönüşecek, Allah’a ibadet edecekler ve O’na hiçbir şeyi ortak etmeyeceklerdir. Bundan sonra kim Allah’ın dinini yani kurallarını görmezden gelirse onlar fasıklardır. Çünkü Allah’ın kurallarına uymuyorlardır, uygulamıyorlardır.

Allah’ı unutmak demek Allah yokmuş gibi yaşamaktır. Allah’ın kurallarını yok saymak demektir. Allah bunu yapanlara kendilerini unutturacaktır. İşte bunlar fasıklardır. Allah’ın kurallarını unutmuş, onları uygulamamaktadırlar.

Fasıklar Allah’ın kurallarına uymadıkları için yalan söyleyebilirler, bir topluluğu öbür topluluğa düşürebilirler. Bu nedenle onlara güvenilmez.

İman edenler kendilerine kitap verilenlerden farklıdır. Kendilerine kitap verilenlerin aradan uzun zaman geçince kalpleri katılaşmıştır. Onlardan çok fasık vardır. Çünkü Allah’ın kurallarını uygulamamaktadırlar.

Bu ayete fasıkların hiçbir ahdinin olmadığı söylenmektedir. Fasıklar ahitlere (tek taraflı sözleşmeler) uymazlar. Allah’ın kuralları da ahittir.

Kavim olarak fasık olmak demek kavim olarak Allah’ın kurallarını kural haline getirmemek demektir. Böyle bir kavme Allah rehberlik etmeyecektir. Siz Allah’ın kurallarını kurallarınız haline getiren bir kavim olma çabasındaysanız Allah size yardım edecektir.

Elhamdülillah müslümanım der, Allah’ın kurallarını gayet iyi bilir ama şarap içer, yalan söyler, zina eder. İşte o kimse fasıktır.

Elhamdülillah Müslümanım der, Allah’ın kurallarını gayet iyi bilir ama bu kuralların çağımızda uygulanamayacağını söyler, günümüzde onları uygulamak imkansızdır der, onları görmezden gelir ve uygulamaz. İşte o kimse hem küfretmiştir hem de fasıktır.

Topluluk olarak Allah’ın indirdiği kurallar ile hükmetme yerine Allah’ı görmezden gelen batının dayattığı kurallarla, kanunlarla davalarını görürler. İşte bu topluluk fasıktır.

فسق kökünün etimolojisine bakarsak:

ف ağızdır. Kopmadan ayrılmayı ifade eder. ق batan güneştir. Yoğunluğu, yüzey oluşturmayı ifade eder. فق aynı yüzey üzerinde birbirinden ayrılma demektir. Aralarındaki bağ devam etmektedir. س diş demektir. Diziyi gösterir. Ortaya geldiği için süreçtir. Birbirinden ayırarak dizi şeklinde bu ayrılan yerden çıkmaktır. Kuralları delerek kurallara uymamak anlamındadır.

كَانَ فَاسِقًا: “Fasık oldu” demektir.

مَنْ كَانَ فَاسِقًا: “Fasık olan kimse” demektir.

كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا: “Fasık olan kimse gibi” demektir.

أَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا: “Mümin olan kimse fasık olan kimse gibi midir?” demektir.

Burada gerçek bir soru yoktur. Burada sorunun amacı inkârdır. Yani “mümin olan kimse ile fasık olan kimse bir değildir” anlamındadır. İlginç olan ifadenin مَنْ كَانَ ile gelmesidir. مَنْ كَانَ olmadan şu şekilde gelebilirdi: أَمُؤْمِنٌ كَفَاسِقٍ (Mümin fasık gibi midir?).

Bu durumda مَنْ كَانَ مُؤْمِنًا ile مُؤْمِنٌ arasındaki farkı ve مَنْ كَانَ فَاسِقًا ile فَاسِقٌ arasındaki farkı açıklamamız gerekmektedir.

مَنْ umumi ism-i mevsuldür. Bütün müminleri ve bütün fasıkları kapsar. أَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا demek mümin olan hiçbir kimse fasık olan hiçbir kimse gibi değildir demektir. أَمُؤْمِنٌ كَفَاسِقٍ şeklinde olsaydı bir mümin bir fasık gibi değildir anlamında olurdu. Bazı müminler bazı fasıklar gibi olur anlamı meydana gelebilirdi.

Ayetteki ifade ile hiçbir mümin hiçbir fasık gibi değildir. Müminlerin içinden herhangi biri bile fasıklardan herhangi biri gibi değildir.

Bu şekildeki ifade ile bazı müminler bazı fasıklar gibi olabilirdi.

Böylece ayetteki bu cümle ile müminler ile fasıklar arasında benzerlik olmadığı net bir şekilde ifade edilmiş olmaktadır.

لَا يَسْتَوُونَ

Aynı seviyede olmazlar.

لَا: “Değil” demektir. Olumsuzluk edatıdır.

يَسْتَوُونَ: “Aynı seviyededirler” demektir. سوي kökünden ifti’âl bâbından üçüncü şahıs eril çoğul merfu muzari malum fiildir. Fâili cem vâvıdır (يَسْتَوُونَ). Dördüncü bâbdan (سَوِيَ - يَسْوَى) fazlalıklardan, eksikliklerden, istisna olmaktan, aşırı olmaktan uzak olmak yani normal olmak manasındadır. Dördüncü bâb tef’îl bâbına gelince (سَوَّى - يُسَوِّي) Türkçede de kullanılan tesviye etmek yani fazlalıklarını, eksikliklerini, aşırılıklarını giderip dengeli hale getirmek, normalleştirmek anlamına gelmektedir. İfti’âl bâbında üç şekilde kullanılır. Harf-i cer almadan geldiğinde وَ harfi ile gelen fiilinin iki fâilinin veya ikil bir fâilinin aynı seviyede olduğunu ifade eder. Buradaki seviye mekânsal değildir. Soyut olarak seviye ifade edilmektedir. إِلَى harf-i ceri ile geldiğinde fâil, bu harf-i cerden sonra gelenin seviyesindedir. عَلَى harf-i ceri ile geldiğinde fâil, bu harf-i cerden sonra gelenin üstünde seviyelenmiştir. Her iki harf-i cerle gelişte de fâil (seviyelenen) Allah olduğu zaman seviyelenme Allah için mecazidir, mekânsal değildir, mef’ûl için (ona/üzerine seviyelenilen) hakikidir.

Bu ayetlerde harf-i cersiz gelmiştir. İki varlığın, durumun aynı seviyede olup olmadığı bu fiille anlatılmaktadır.

لَا يَسْتَوُونَ: “Aynı seviyede olmazlar” demektir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta لَا يَسْتَوِيَانِ (ikisi aynı seviyede olmazlar) denmemiş olup لَا يَسْتَوُونَ (onlar aynı seviyede olmazlar) denmiş olmasıdır. Oysa burada ikili bir karşılaştırma vardır. مَنْ كَانَ مُؤْمِنًا ile مَنْ كَانَ فَاسِقًا karşılaştırılmıştır. Bunun sebebi hem mümin olan hem de fasık olan toplulukların her bir bireyinin ayrı ayrı birbiriyle aynı seviyede olmayacağıdır. Eğer لَا يَسْتَوِيَانِ şeklinde ikil ifade gelseydi mümin topluluğu ile fasık topluluğu topluluk olarak karşılaştırılmış olacaktı. Burada bireyler karşılaştırılmıştır. Müminler içinde en alt seviyede olanın bile seviyesi fasıkların içinde en üst seviyede olanın seviyesinin üstündedir. İkil karşılaştırma yapılmış olsaydı mümin topluluğun ortalaması ile fasık topluluğun ortalaması karşılaştırılmış olacaktı. Bu ortalamalardan mümin topluluğun ortalaması fasık topluluğun ortalamasından fazla olması ifade edilmiş olacaktı ve bazı müminler bazı fasıkların alt seviyesinde olabilecekti.

لَا يَسْتَوِيَانِ ifadesinde müminlerin ortalaması fasıkların ortalamasından yüksektir ancak şekildeki gibi bazı fasıkların bazı müminlerden daha üst seviyede olma ihtimali de olabilirdi.

لَا يَسْتَوُونَ ifadesinde ise müminlerin hem ortalaması fasıkların ortalamasından daha yüksek seviyededir hem de müminlerin en alt seviyesi bile fasıkların en üst seviyesinden daha yüksek seviyededir.

Hiçbir mümin hiçbir fasık gibi değildir. Herhangi birisi herhangi birisi ile aynı seviyede değildir.

Teşvikiye, Yalova

26 Nisan 2025

M. Lütfi Hocaoğlu