SÖZ KESTİK ve MECAZ; unuttum, SÜT DE KESİLDİ
Kerpiç keser gibi teori kesmeye başladık ya, aldı beni bir düşünce... Bu cümledeki "kerpiç kesmek" deyimi, hakiki manada mıdır, yoksa mecaz mıdır? Eğer Türkçe'yi iyi bilirsek, başka dilleri de iyi bilme ihtimalimiz vardır. Kendi dilimizi bilmiyorsak, başka dilleri nasıl analiz edebiliriz ki... Bu tartışmalara devam edebilirsem, herhalde iyi bir dilci olmaya başlamışım demektir, tabii kendim için söylüyorum.
Yusuf suresindeki kesme işleminin gerçek mana olduğunu herkes kabul ediyor sanırım. Peki Türkçede "kesmek" ne demektir? "Elimi kestim." dediğimde ne anlarsınız, ya da ben ne demek istemişimdir? Elimi; azıcık kessem de kestim derim, çok derin kessem de kestim derim. Tamamen kesilip, parça ayrıldıysa "koptu" demez miyiz? Kesme nereye kadardır? Konuşma dilinde kesin olmayan sınırlar, ilimle kesinleşir. Hukukta kesinlik şarttır. Bütün dünya hukuklarında şüphe cezayı düşürür. Cezada da kesinlik vardır. Bunun manası ceza kanunda/şeriatte yazılı olan kadardır.
Biz elimizi kesme ile hayvanı kesmeyi aynı kelime ile ifade ediyoruz. Araplar; hayvan kesmeye ayrı bir fiil kullanırlar, ZBH (mezbaha buradan gelir bildiğiniz gibi) derler, Kırgızlar hayvan kesmeye "soymak" fiilini kullanırlar. Biz misafir için "bir koyun keseriz"; onlar konak için "bir koy soyarlar".
Sam bey Kurandaki "kata' " fiillerinin hepsinin mecaz manada kullanıldığını söyleyince (yorumları çok iyi takip edemiyorum, benim aklımda öyle kaldı), ben de Türkçe'deki kesmeleri düşünmeye başladım. Sözlüğe bakmadım, sadece aklıma gelen bir kaç deyimi düşündüm.Beni en fazla "söz kesmek" deyimi düşündürdü. Bir kaç gün hiç bir tevil uyduramadım ve evet bu mecaz olmalı diye kabul ettim, ta ki bugüne kadar.
Ağaç kesmek; (ağaçı kesiyoruz ama buğdayı biçiyoruz. orada kesme kelimesini kullanmıyoruz.)
Ağacı, gövdesinden (gövde ağaçtandır) bir nesne ile kesiyoruz ve ayırıyoruz.
Baş kesmek; Başı boyundan kesiyoruz. Başın kendisinde bir kesme yapmıyoruz, onu gövdeden ayırıyoruz ama "baş kesmek olarak kullanıyoruz.
Yol kesmek; Bunda önce zorlandım. Yerdeki asfaltı, veya betonu kesmiyorduk. Yol o değil ki, yol gelip geçmedir. Biz gelip geçme eylemini yine bir nesne kullanarak durduruyoruz ve akışı, gelip geçme eylemini kesiyoruz. Burada kesme değil, yol mecaz olabilir, eğer ille bir mecaz arayacaksak.
Söz kesmek; vb.....
En zoru söz kesmek geldi bana. Son zamanlarda adet olduğu üzere, nişanlanacak/evlenecek kız ile erkeği yüzüklerinden bir kurdela ile birbirlerine bağlıyorlar ve bir aile büyüğü makasla bunu kesiyor ya; herhalde bu eylemden dolayı, bu seramoniye "söz kesmek" demişler, diye düşündüm. Ama olmazdı, bu adet çok yeniydi, fakat deyim çok eskiydi ve kurdelasız seramonilere de söz kesmek deniyordu.
Çözüm sonra geldi: Aslında kulağa hoş gelsin, söylenmesi kolay olsun diye "söz kesmek" denmişti. Deyimin aslı; "SÖZÜ KESMEK, DEDİKODUYU KESMEK" olmalıydı. Bu kız ve oğlanı tenhada ve yalnız başına görenlerin, yanlış anlamamaları, dedi kodu yapmamaları, kötü düşünmemeleri için, bunların bil kuvve/potansiyel olarak birbirlerinin eşleri olacaklarını duyurmaktı yapılan seramoni. Böylece "lafı, sözü kesmiş" oluyorlardı. Bu ilandan sonra hiç kimse, onlar hakkında kötü bir söyleyemezdi. Şimdi bu gerçek bir mana değil midir?, sizlere soruyorum. Söz soyut bir kavram mıdır, söz burada mecaz mıdır? Bu sözlenme ile yapılacak dedikodu, atılacak iftira kesilmiş değil midir? Sözü ortasından böldük, ya da söyleyecek olandan koparıp aldık...
Sirkatte/hırsızlıkta kesme işleminin ne olduğunu, ne kadar olduğunu, nasıl yapılacağını söylememeye çalıştım. Zira bu konuda derinlemesine çalışmış değilim, ama eylemin tam da Türkçesiyle "kesme" eylemi olduğunu vurguladım. Türkçede de kesme ile ilgili deyimlerin gerçekten kesme eylemi olduğunu burada vurgulamak istedim. Konuşma dili böyledir, söyler geçeriz ama o sözden ne manalar çıkar, ne manalar...
Gecenin bir yarısında yazı yazınca sütü unuttum, o da kesilmiş... "süt kesilmiş mi...?" Süt sıvı değil mmi nasıl kesilir? Detaylarını Dr Lütfi ve Mete'nin söyleyebileceği bir süreçle; parçalanan süt moleküllerinin kazaini serumundan ayrılır ve beyaz kısım aşağıya çöker, serum/su üste çıkar. Süt TAM ORTASINDAN İKİYE KESİLİR, İKİ PARÇA OLUR. birazcık ısıl işlem bu süreci kolaylaştırır. Burada da "kesme" gerçekten kesmedir. Süt ortasından ikiye kesilmiş, bölünmüştür. Mecazen değil, hakikaten kesilmiştir. Benim gözlük öyle gösteriyor, ne yapayım...
Saygılarımla.
H.Kayahan