SENETLERİN TEDAVÜLÜ VE FİATLANDIRILMASI
Doç. Dr. Müh. Hira KARAGÜLLE ( )

I.  GİRİŞ
Ekonomik değerler, farklı özellikleri dolayısı ile
 şu şekilde sınıflandırılabilir :
a-Emek
b-Taşınmazlar
c-Dayanıksız tüketim malları
d-Dayanıklı taşınır mallar
e-Altın, nakit ve benzeri değerler.
Günümüz ekonomilerinde, yukarıdaki tüm değerler, karşılığı üzerinde belli olmayan para ile alınıp satılmaktadır. Mallar üreti¬ciden toptancılara, parakendecilere ve tüketicilere birçok el değiş¬tirerek ulaşmakta ve arada hep para kullanılmaktadır. Altını veya altın karşılığı basılacak parayı tüm mal değişimlerinde kullanmak, günümüz ekonomilerinde yeterli olmamakta, karşılıksız para bas¬ma yoluna gidilmektedir. Para da yeterli olmamakta, bono senedi ve vadeli çek gibi belgeler de kullanılmaktadır. Bu ise enflasyona sebep olmaktadır. Enflasyonun olduğu ekonomilerde karşılığı belli olmayan parayı mevduat olarak kabul edip kredi veren ve sıfır faizle çalışan faizsiz bir bankanın kendi kendine yürümesi müm¬kün değildir.
Önerilen yeni faizsiz banka modelinde, üretici, toptancı ve parakendeciler arasında malların tedavülü, karşılığı belli olan se¬netlerle sağlanır ve bu senetler mevduat olarak kabul edilip kredi olarak verilir. Ayrıca bu senetler Türk Lirası ile alınıp satıldığın¬dan senetlere likidite kazandırılır.
Seri seminerlerden biri olan, Yavuzer'in «Senet İhracı ve Çe¬şitleri» konulu tebliğinde belirtildiği gibi dört ana senet mevcut¬tur :
a-Toprak senedi
b-Demir senedi
c)   Buğday senedi
d)   Altın senedi
       İmarda çalışan emek ile taşınmazlar ,toprak senediyle, daya¬nıklı taşınır mallar demir senedi ile, dayanıksız tüketim malları buğday senedi ile; altın, nakit ve benzeri değerler altın senedi ile alınıp satılır. Parakendeciden tüketiciye satışlarda genellikle senet¬ler kullanılmaz, tüm mallar için para kullanılır. Bu para karşı¬lıksız değil de gümüş karşılığı olduğu taktirde enflasyon doğur¬maz ve sadece parakendeci ve tüketici arasında kullanıldığından yeterli olabilir.
          Yukarıda adı geçen dört ana senet dışında belirli taşınmazlar karşılığı site, arsa, mesken ve tesis hisse senetleri; belirli mallar karşılığı mal senetleri çıkarılabilir. Ayrıca üretim tesislerinin üret¬tiği ana mamul mallar karşılığı işletme senetleri çıkarılır. Üretim¬de çalışan emek de dahil, üretime tüm katkı işletme senetleri cin¬sinden değerlendirilir.
Yukarıdaki senetlerin karşılıkları ve hukukî teminatlarının ne olması gerektiği seri seminerlerden biri olan Tekelioğlu'nun «Senetlerin Karşılıkları ve Teminatı» konulu tebliğde yer almak¬tadır.

H. SENETLERİN FÎATLANDIRILMASI
I. Toprak Senedi
Banka mülkiyetinde olan arazilerin karşılığı çıkarılan toprak senedinin fiatı, Önce emek cinsinden belirlenir. Bunun için aşağı¬da anlatılan standart uygulanabilir.

 
Şekil 1'de bir ülkedeki toprakların dağılım şekli görülmekte¬dir. Ülkede, mesken ve tesislerin işgal ettiği toprak dışında mev¬cut toprak, kalan toprak olarak adlandırılır. İlde ve bucakta kalan toprak için de benzer tanım söz konusudur. Diğer taraftan ülkede yaşayan nüfusa bağlı olarak toplam emek varlığı göz önünde bu-lundurulur. Bunun yaklaşık hesabında, toplam nüfusun yarısının çalışabileceği

kabul edilirse :  olarak saat-emek cinsinden bulunabilir.

Ülkede kalan toprak miktarı toplam emeğe bölünürse bir met¬rekarelik toprak senedinin saat-emek cinsinden fiatı bulunur. Bu fiatın tersi ise imarda çalışan emeğin toprak senedi cinsinden üc¬retini belirler. Bu nominal ücret, çalışanın tahsil, tecrübe ve kaabiliyetine göre tarifelendirilebilir. Ülkede kalan toprak azalırsa veya nüfus artarsa toprak senedinin fiatı artar.
       a)  Site Hisse Senedi :
Banka arazisine kurulacak sitenin planı yapılır. Gerekli toplam arazi site toprağı olarak adlandırılır ve bulunduğu il ve bucağa göre toprak senedi cinsinden şu şekilde fiatlandırılır :
 
Site senetlerinin toplam fiatının 2/3'ü sitenin imarına ayrılır. Sitenin kurulacağı il veya bucakta kalan toprak ülkede kalan top¬rağa oranla daha az ise, yani o il veya bucak daha çok imar edil¬mişse, site senetlerinin fiatı artar.
 b)  Arsa Hisse Senedi:
Arsa senetlerinin fiatı bu arsaya düşen site senetleri payının
fiatının iki katı olarak alınır. Arsa hisse senetlerinin fiatının yarısı
o arsanın imarına harcanır. 
c) Mesken Hisse Senedi:
Meskenin keşfi yapılır. Arsa bedeli ilave edilir. Toplam mesken hisse senedinin fiatını verir.
 d)Tesis Hisse Senedi :
Arsa ve tesisin bedeli eklenerek paylara bölünür.
 e)Hisse Senetlerinin Cari Fiatları:
Yukarıda site, arsa, mesken ve tesis hisse senetlerinin nomi¬nal fiatlarını belirleme esasları verildi. Hisse senetlerinin- cari fiatlarını belirlemede aşağıdaki esaslardan hareket edilir.
Site, arsa, yapı veya tesisin kullanıma hazır hale gelene kadar inşa safhası; daha sonra ise kullanım safhası olarak adlandırılır. Bu iki safhada Şekil : 2'de gösterilen eğriye göre fiatlandırma uy¬gulanır.
 
İnşa esnasında, satılan hisse senedi adedi sıfır ise ilk senedin cari fiatı nominal fiattan az olup örneğin yüzde yirmi tenzilatlıdır. Senetlerin yüzde sekseni satılmış ise fiat nominal fiattır. Kullanım safhasında ise satılan hisse senedi adedi yüzde seksenin altına dü¬şerse fiat inşa esnasında aynı durum için tesbit edilen fiattan aşa¬ğıdadır. Tüm senetler iade edildiğinde fiat nominal fiatın örneğin yüzde kırkıdır.
Şekil : 2'deki eğrilere göre senetlerin yüzde sekseninin toplam fiatı sözkonusu taşınmazın imarı için yeterli olmalıdır. Senetlerin yüzde yüzü satıldığında fiat nominal fiatın iki mislidir. Senetlerin satışının yüzde seksenin üzerine çıkması teşebbüsün kâra geçtiğini ifade eder. Yukarıdaki yüzde yirmi, yüzde kırk, iki misli örnek sa¬yılar olup, hisse senedi mukavelesinde belirlenir.
Kullanıma hazır tesisler, üretimden pay şeklinde kiraya veri¬lir. Mesken ve tesislerin nominal değerleri aynı zamanda ipotek değerleridir.
Yukarıdaki tüm senetler nakit ile alınıp satılabilir. Bunların nakit değerleri imarda çalışan emeğin nakit cinsinden ücretine ve arz ve talebe bağlıdır. Şekil : 3'te toprak senedinin nakit cinsinden fiatını belirleme esası verilmiştir.
 

Banka, çıkardığı toprak senetlerini müteahhitlere kredi olarak verir. Kredi, müteahhitlerin çalıştırdığı emek karşılığı verilir. Ay¬rıca malzeme kredisi de verilir. İmarda çalışan emeğe ödemeler toprak senedi ile yapılır. Toprak senedi daha sonra nakde ya da mesken veya tesis hisse senedine dönüştürülebilir. Üretimde veya genel hizmet sektöründe iş bulamayanlar, tarifeli ücretle imarda her zaman çalışabilirler. Piyasanın durumuna göre, emek sahibi tercihini yapar. İmardaki emek ücretinin nakit karşılığı tatmin etmese bile nakit yerine taşınmaz hisse senedi elde etme, çalışmayı teşvik edici olabilir. Böylece işsizlik sorunu, imarda her zaman iş imkânı ile çözülebilir.

2.  Demir Senedi:

Bir merkez ambarı tesis edilir. Ambar örneğin 1100 kilo demir getirene 1000 kilo karşılığı demir senedi verir. 100 kilo fazlalık am¬bar giderleri içindir. Ambar, demir senedini getirene de karşılığı olan demiri verir. Ambardan, giren demir kadar senet çıkar. De¬mir senedi, bankada diğer senetler cinsinden veya nakit cinsinden alınıp satılır. Şekil : 4'te demir

senedinin toprak senedi cinsinden fiatlandırılma esası verilmiştir. Diğer senetler cinsinden veya nakit cinsinden fiatı da toprak senedi baz alınarak kolaylıkla hesaplana¬bilir.
Mesken veya dayanıklı tüketim malı üreten tesisler ipotek edi¬lerek demir senedi çıkarılabilir. Bu senetler demir tüccarlarına kredi olarak verilir. Demir tüccarları da merkez ambarı gibi senet-demir alış-verişi yaparlar. Ambarlarında bir anda mevcut senet ve demir toplamı sabit olmalıdır.
Demir senetleri ile tüm dayanıklı taşınır mallar alınıp satılır. Bu malların demir senedi cinsinden fiatlarını piyasa şartları be¬lirler.
        3.   Demir Senedi Gibi Fiatlandırılan Senetler
Buğday senetleri ve mal senetleri de demir senedi gibi fiatlandırılır. Senetlerin karşılığı olan mallar için merkez ambarları tesis edilir. Malın denge stoku ve fiatı belirlenir.
Demir senedinde olduğu gibi ipotek karşılığı senet çıkarıla¬bilir. Bu senetler ilgili tüccarlara kredi olarak verilir. Dayanıklı ta¬şınır mallar için ipotekler demir senedinde olduğu gibidir. Buğday ve dayanıksız tüketim malları senetleri için tüketim malı üreten tesisleri ipotek kabul edilir.
Buğday senedi ile dayanıksız tüketim malları alınıp satılır. Bu malların buğday senedi cinsinden fiatlarını piyasa şartları belirler.
           a) Altın Senedi
Merkez kuyumcu tesis edilir. Burada altın getirene altın sene¬di, altın senedi getirene altın verilir. Altın senedinin fiatı, demir senedinde olduğu gibi denge stoku ve fiatı belirlenerek Şekil : 4'te-kine benzer bir eğri ile tesbit edilir.
Demir veya buğday senetleri ipotek edilerek altın senedi çıka¬rılabilir. Bu senetler kuyumculara kredi olarak verilir. Kuyumcu¬lar da altın-senet alış-verişinde bulunurlar.
Döviz, altın senedi ile alınıp satılır. Dövizin altın senedi cin¬sinden fiatı piyasaya bağlıdır. Belirli bir döviz stoku bulunduru¬lur. Stoka göre fiat, Şekil ; 4'teki eğriye benzer bir eğri ile belir¬lenir.
           b) İşletme Senetleri
İşletmeler, çıkarılan işletme senetlerinin karşılığı ana mamul

malın stokunu bulundururlar. Stok seviyesini dengede tutacak şekilde işletme senetlerini demir senedi veya buğday senedi cin¬sinden fiatlandırırlar. Diğer mamullerinin de stoklarını bulundu¬rarak işletme senedi cinsinden fiatlandırırlar.
        c)  İstihkak Senetleri
Bölüşülecek değerler için istihkak senetleri çıkarılır. Hak eden¬lere paylaştırılır. Değerler satıldığında veya elde edildiğinde, istih¬kak senedi sahiplerine dağıtılır. Bölüşülecek değer bir hizmet so¬nucu elde edilecek hizmet payı ise, hizmet yapanlar mukavelele¬rine göre ve çalışma nisbetlerine göre paylaşırlar. Bölüşülecek de¬ğer mal ise malın satışından gelen gelir paylaştırılır. Talebi fazla olan malın fiatı arttırılır.

        III — SELEM SENETLERİNİN FİATLANDIRILMASI

Demir ve buğday senetleri, mal senetleri ve işletme senetleri vadeli olarak çıkarılabilir ve bunlara selem senetleri denir. Selem senedi sahibi vadesi gelmeden karşılığı olan malı talep edemez. Selem senetleri vadeye göre tenzilatlı satılırlar. Vade arttıkça fiat düşer. Selem faize benzer ancak tam zıddıdır. Faizde mal peşin, para veresiye vadeye göre faiz söz konusudur. Selemde ise para pe¬şin, mal veresiye ve vadeye tenzilat söz konusudur.
Selem senetleri üreticilere ipotek karşılığı kredi olarak veri¬lir. Tüccarlar veya tüketiciler bu senetleri alıp, gelecekte üretile¬cek malı ucuza temin ederler. Selem senetleri ile üretim makroda planlanabilir.

         IV — SENETLERİN KREDİ FİATI

Banka, yukarıda adı geçen tüm senetleri alır, satar, mevduat olarak kabul eder ve kredi olarak verir. Bir şahsın bankadaki mev¬duatının bankada kalış zamanı ile çarpımına mevduat hacmi de¬nir. Bankadan aldığı kredinin kullanma süresi ile çarpımına ise kredi hacmi denir. Seri seminerlerden biri olan Tekir'in «Faizsiz Sistemde Kredileşme ve Kredi Müessesesi» konulu tebliğde de be¬lirtildiği gibi, karşılıklı kredileşme kriterine göre bir şahıs mevduat hacmi kadar kredi hacmi hak eder. Fakat bankadaki mevduat sto¬ku ve kredi talebine göre bu imkân değişebilir.
.
 
olarak tanımlanır Kredi fiatı Şekil: 5'teki eğriye göre değişir.

 
Şekil : 5'te denge stoku mevduatın örneğin beşte biri olabilir. Her senet için kredi fiatı ayrı ayrı belirlenir.
                         V — SENETLERİN TEMİNAT FİATI
                  Kredi için teminat gösterilmesi şarttır.
 
olarak tanımlanır. Bir malın üretimi teşvik edilmek isteniyorsa teminat fiatı azaltılır. Böylece alınabilecek kredi miktarı arttığın¬dan teşvik sağlanmış olur.
SONUÇ

             Yukarıda anlatılan fiatlandırmada ana hedef her türlü arz ve talebin karşılanmasıdır. Senet arz edilip karşılığı talep edildiğinde veya senet arz edilip nakit talep edildiğinde veya tersi durumlarda belirlenecek fiatlara göre istek karşılanabilmelidir. Bankada senet¬lerin alış ve satış fiatı aynı olmalı, herkese eşit muamele yapılma¬lıdır. Fiatlar eğrilerle belirlenmeli, pazarlık yapılmamalıdır.
              Banka, tüm müteşebbislere eşit fırsatla açık olmalı, bunların getirecekleri proje tekliflerini çıkaracağı hisse senetleri, selem se¬netleri ve işletme senetleri ile halka sunmalıdır. Başarılı ve güven¬li müteşebbisler daha büyük projeler için aday olmalıdır. Banka, çıkaracağı senetlerle küçük veya büyük tasarrufları faizsiz ve enf-lasyonsuz koruma ve bunları projelendirilmiş küçük veya büyük yatırımlara dönüştürme imkânı sağlıyabilir. Mevduat hacmine gö¬re kredi hacmi mefhumu ile tasarrufu teşvik edebilir. Senet fiatlarına göre makroda planlama yapabilir, ekonominin geleceği için sıhhatli tahminlerde bulunabilir.
Toprak senedi mefhumu ve taşınmaz hisse senetleri ile imarı makroda planlayabilir ve işsizlik sorununu çözebilir. Selem senet¬leri ile üretimi, altın senedi ile ihracat ve ithalatı makroda plan¬layabilir. Senetlerin teminat fiatı mefhumu ile belirli malların üretimini teşvik edebilir.
Bu tebliğde anlatılanların kaynağını, İzmir'de S.S. Akevler Kredi ve Yardımlaşma Kooperatifindeki uygulamalar, geliştirilen mukaveleler ve Süleyman Karagülle başkanlığında genellikle haf¬tada iki saat yapılan Kooperatif toplantılarında alman notlar teş¬kil etmektedir.

Dipnotlar:
1-*-yazar-1955 yılında Artvin'de doğdu. İlk, orta ve lise tahsilini İzmir'de tamam¬ladı. Ege Üniversitesinden Makina Mühendisliği dalında 1977'de lisans 1978'de yüksek lisans derecesi aldı. Daha sonra Türkiye Bilimsel ve Tek¬nik Araştırma Kurumu'nun bursu ile Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti ve 1984'de Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nden Makina Mühendisli¬ğinde doktora derecesi aldı.
Halen Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik - Mimarlık Fakültesi'nde öğretim üyesi olup evli ve bir çocuk babasıdır.