ÜÇÜNCÜ OTURUM
Başkan : Prof. Dr. Ruşen Gezici
SENETLERİN KARŞILIKLARI VE TEMİNATI ([1])
Dr. Mehmet TEKELİOĞLU 2
Senetlerin karşılıklarını ve teminatını izaha girişmeden evvel belli başlı senet çeşitleri üzerinde durmak gerekmektedir. Bunların başlıcalarını şu şekilde açıklamak mümkündür :
I — TOPRAK SENEDİ
Taşınmazın (toprağını) bankanın emrine devretmek isteyenler bankanın şube başkanından alacakları bilirkişi heyetinden on kişiye toprağını nakit üzerinden takdir ettirecek ve bu bedelin toprak senedi karşılığını banka hesaplıyacaktır. Toprak senedi cinsinden değeri tesbit edilen toprağı sahibi banka emrine verdiğinde takdir edilen toprak senedini alacaktır. Toprak senedinin TL. cinsinden değeri banka merkezince haftalık olarak tesbit edilecektir.
Bankanın mülkiyetinde bulunan taşınmazlara sahip olmak isteyenler önce bankadan toprak senedini satın alacaklar, sonra onunla taşınmaza sahip olacaklardır.Böylece toprak senedi yatırımlarda ve taşınmaz alım - satımda kullanılan para fonksiyonunu görecektir.
Toprak senedini alanlar ülkenin bütün taşınmazlarından pay almış olurlar.Banka, elinde bulunan taşınmazları, maliyet değeriyle toprak senedi karşılığı talep edenlere satmak zorundadır. Toprak senedinin taşınmazdan daha kârlı tarafı, bankaca daima satın alındığından likiditeye sahip olmasıdır.
II — DEMİR (MALZEME) SENEDİ
Toprağın mülkiyeti sadece o ülkede yaşayanlara aittir. Yabancılar toprağın riskine katlanmazlar ve dolayısıyla savunmaya katılmazlar. Bu hususlar muvacehesinde toprak senedi fiatının ülke içindeki arz ve talebe göre oluşacağı söylenebilir. Oysa inşaat malzemelerinin taşınabilir olmaları ve bazı malzemelerin bazı ülkelerde kolay temin edilebilir olmaları, bunların fiatlarının dünya devletleri arasında müştereken oluşmasını sağlar.
Bu durumda yeni bir senede ihtiyaç duyulacağı açıktır. Bu, inşaat malzemelerinin alınıp satıldığı bir senet olarak demir veya malzeme senedi olarak zikredilecektir. İnşaat malzemeleri için bu senet nakit yerine geçecektir. İnşaatlarda çok kullanılması ve taşınabilir olması dolayısıyla malzeme senedini demir senedi olarak adlandırmak mümkün olmakla beraber, bu demir senediyle diğer inşaat malzemelerinin de alınıp satılabileceği not edilmelidir.
Senedin karşılığı olan demir için bir merkez ambarı olacak ve buraya demir getiren teslim ettiği demirin biraz eksiği demir senedi alacaktır. Eksiklik yükleme boşaltma ve diğer mesarifi karşılayacak nisbette olmalıdır. Dışarıdan temin edilen senetle ambardan demir alınabilir. Dengeleme deposu hizmetini görecek bu ambarda demirin seviyesini dengede tutabilmek için demir senedinin TL. cinsinden değeri uygun şekilde değiştirilecektir.
Merkez ambarına girmeyen, malzeme olarak karşılığı bulunmayan senet piyasaya ihraç edilmemelidir. Stok edilen mala karşı senet çıkarılmış olacağından enflasyon söz konusu olmayacaktır. Yani demir ve senet miktarları toplamı muayyen bir sayıda olmalıdır. Karşılıksız senedin herhangi bir sebeple piyasaya sürülmesi halinde, bu senedin taşınmaz teminatına el konulur.
III— BUĞDAY (MAL) SENEDİ
Günlük ihtiyaç mallarının ticareti, kredilenmesi ve üretim planlaması için bir mal senedi çıkarılır. Bunların toptancıları için mal senedi nakit yerine geçer, malzemeler için çıkarılan senette demir ana mal olarak seçildiği gibi, günlük ihtiyaç malzemelerinin belkemiği olması dolayısıyla da mal senetlerinde buğday ana mal olarak seçilecektir. Buğday senetlerinin bir özelliği vadeli olmalarıdır. Buğday senetlerinin teminatı işyerleridir.
IV—ALTIN(NAKİT) SENEDİ
Nakit senedi yabancı paraların alım satımında ve dış ticarette kullanılacak senet olacaktır. Nakit senedi için altın ana mal olarak seçilecektir. Altını bankaya emanet edene altın senedi verilecektir.
V— DİĞER SENETLER
Sözü edilen bu dört ana senetten başka aşağıda çok kısa açıklanmış olan diğer senetler şunlardır :
1- Site Senetleri: Bunlar imar ve ıslah planlarının hazırlanmasında kullanılan senetlerdir. Yerleşim planlarının düzenlenmesinde bu senetler kullanılır. Bu senetlerle sosyal ve ekonomik yapıların birbiriyle uyuşması sağlanacaktır.
2-Mal Senetleri: Belirli standartlar dahilinde üretilen herhangi bir malın ticaretinde kullanılan senetlerdir. Bunlar standartlaşmayı zorunlu hale getirerek önemli bir hizmet yapacaklardır.
3-İşletme Senetleri: Sermayenin tek elde toplanmasını önlemek ve işçi - patron çıkmazından kurtulmak için büyük işletmeleri ortaklıklar şeklinde kurmak gerekir. Bu ortaklıkların çıkardığı ve işletme içinde nakit yerine geçen senetlere işletme senetleri denilecektir. Bunun uygulaması Akevler Özdemir Çelik Döküm İşletmesi Adi Ortaklığı'nda yapılmakta olup, bu konu üzerinde ayrıca durulacaktır.
4 -İstihkak Senetleri: Büyük işletmelerin genellikle dört, çeşit girdileri vardır. Bunlardan birincisi toprak, altyapı ve güvenliği sağlayan genel hizmettir. İkincisi yapı ve tesislerdir. Üçüncüsü ilk maddeler ve dördüncüsü emektir. Bu iştirakler ayrı ayrı kurulacak ortaklıklar tarafından temin edilir. Bu ortaklıklar işletmeye ayrı ayrı mukavele ile katılırlar. Bunların hepsi üretilen mallardan paylarını alırlar. Yani ya istihsalden veya cirodan. Buradaki problem topluca elde edilen hasıladan ortaklar arasında payların nasıl dağıtılacağıdır. Bu problemi istihkak senetleri halledecektir. Ortaklık içinde iş yapanlar istihkak senetlerinden ücret alır gibi alacaklardır. Değerlendirme saatlik olabilir, birim fiata göre olabilir veya başka kriterler konabilir. Ancak hep istihkak senedinden ödeme yapılıp işletme senedi veya nakit olarak değerlendirme yapılmaz.
VI — KARŞILIK VE TEMİNAT
Senetlerin yukarıda bahsedilen ana esaslarından da çıkarılabileceği gibi faizsiz bankanın temel ilkesi karşılıksız senedin piyasaya sürülemez olmasıdır.
Genel olarak senetlerin birden fazla teminatı vardır. Senetlerin birinci teminatı dayanışma ortaklıklarıdır. Bir dayanışma ortaklığı tarafından teminat altına alınmayan senet ihraç edilemez. Bu dayanışma ortaklığını, herhangi bir sebeple senedin ödenememesi halinde, bölüşerek ortaklaşa ödemeyi taahhüd eden kimseler meydana getirirler.
Senetlerin ikinci teminatı taşınmazlardır. Bir taşınmaz ancak bir senede teminat gösterilebilir. Bu senet miktarlarının tahdit edilmesi anlamındadır. Artık imar olmadıkça yeni senetler çıkarılamayacaktır. Bu, dengeli ekonominin ve karşılıklı senedin ana teminatıdır.
Çıkarılabilecek toprak senedi miktarı ülkenin satılmamış toprakları kadar olacaktır. Bunun teminatı ülke topraklarıdır. Toprak senedi ile tesbit edilen taşınmazların maliyet bedelleri aynı zamanda senetler için teminat değerleri olacaktır.
İnşaat bitip kullanılacak hale geldikten sonra demir senetlerine teminat olabilecektir. Yani demir senedi çıkarmak isteyen senedin nominal değeri kadar bir meskeni teminat olarak göstermek durumundadır. İşyerlerinin teslimi halinde ise bu yerler buğday senetlerine teminat olacaklardır. Kişiler ancak böyle işyerleri ipotek ederek buğday senedini ihraç edebileceklerdir.
Malzeme senetlerini ihraç etmek isteyenlerse, karşılığında demir senetleri rehin edeceklerdir. Böylece tüm malzeme senetlerinin toplamı, satılmış mesken taşınmazlardan fazla olamıyacaktır. Diğer tüketim mal senetleri için ise buğday senetleri rehnedilecektir. Bunların da toplamı işyerleri bedelini geçemiyecektir.
Meskenler malzemeye, işyerleri mallara teminat olarak gösterildiği gibi taşıtlar da hem malzeme senetlerine hem de tüketim mallarının senetlerine teminat olarak gösterilebilmektedir.
Altın senetlerinin teminatı mal veya malzeme senetleridir. Bunları rehin ederek altın senedi alınacaktır.
Faizsiz bankanın temeli karşılıksız senet çıkarılamaz olmasıdır. Bugünkü nakit hamiline yazılı bir senettir ve bunun ne borçlusu, ne alacaklısı ne de karşılığının ne olduğu bellidir. Faizsiz sistemde ise borçlu ve borç mal olarak bellidir. Sadece alacaklının kim olduğu belli değildir ve senedi elinde bulunduranlar o malı günü gelince talep etmeye hak kazanırlar.
Karşılıksız senedin piyasaya sürülmemesi için birinci teminat dayanışma ortaklıklarıdır. İkinci teminat her senet için konmuş bulunan taşınmaz teminattır. Üçüncü teminat ise bizzat bankanın kendisidir. Böylece üçlü teminat altına alınan bu senedin asıl karşılığı, dördüncü olarak senedin üzerinde yazılı değer olacaktır. Diğer teminatlar hukukî olup, asıl ekonomik teminat senet karşılığı üretilmiş değerdir.
Vadesi gelmemiş senetlerin karşılığı henüz mevcut değildir. Günü gelince karşılığı ambarda olacaktır. Ancak bu senedin karşılığı olarak taşınmaz mevcuttur. Yani bir senedin iki karşılığı vardır. Biri senedin teminatı olan taşınmaz, diğeri ise senedin karşılığı olan değerdir. Yalnız vadesi gelmemiş senetlerin karşılığı tektir. Sadece o senet için gösterilmiş bulunan taşınmaz teminattır.
DİPNOTLAR:
[1] -Bu yazı Süleyman Karagülle'nin «Faizsiz Banka» isimli kitaplık çaptaki ön çalışmasından Mehmet S. Tekelioğlu tarafından derlenmiştir
2-1950yılında Kayseri'de doğdu. İlk ve Orta öğrenimini Kayseri'de yaptı. Yüksek öğrenimini İstanbul Teknik Üniversitesi Makine Mühendisliği Uçak Bölümü'nde tamamladı.
1982-1983yıllarında Eskişehir Uçak Fabrikasında askerlik hizme tini yaptı. 1985yılında Dokuz Eylül Üniversitesinde doktorasını tamamladı.
Halen Dokuz Eylül Üniversitesinde araştırma görevlisidir. İngilizce bilen Tekelioğlu evli ve üç çocuk babasıdır