Şangay Beşlisi

Prof. Dr. Sabri TEKİR

Sayın Cumhurbaşkanımızın Pakistan, daha sonra da Özbekistan ziyaretinden beri Şangay İşbirliği Örgütü gündemin baş sıralarında yer aldı. Köşe yazarları bu konuyu işlediler. TV’lerde açık oturumlarda bu tartışıldı. Beşli olmaktan çıkıp altılı olmasından çok zaman geçmesine rağmen hep “beşli” olarak anıldığından biz de başlığı öyle koymayı tercih ettik.

SSCB’nin çözülmesi ve soğuk savaşın bitmesi sonrası dünya adeta tek kutuplu hale gelmişti. Tek kutuplu dünyanın liderliğini de ABD yapıyordu.  Küresel siyasette tercihini tek kutupluluktan yana kullanan ABD aslında kendi iradesi ile çok kutuplu bir yapıyı devreye sokabilirdi ve dünya da daha uzun süre çatışmalardan uzak barış ve refah içerisinde yaşayabilirdi.

Hızlı teknolojik değişme ve gelişmelerden ve küreselleşme olgusundan kaynaklanan rekabetçi baskılar altında bunalan dev Amerikan şirketleri böyle bir küresel barış sistemini istemediler. Tek kutuplu bir dünyanın rantını elde etmek, küresel çapta kaynakları ele geçirip mutlak bir üstünlük elde etmek istediler. İlk hedefleri Orta Asya ve Orta Doğudaki petrol rezervleri idi. Bir kısmını siyasi oyunlarla, diğerlerini de silahlı güç kullanarak elde ettiler. Şimdilerde Suriye’de yaşananlar ve Türkiye’de oynanmak istenen oyunlarr bu politikanın uzantısı olaylardır.

Tek kutupluluk tabiatın genel kurallarına uygun düşmüyordu. Tarih boyunca olduğu gibi günümüzde de rakip güç merkezini ortaya çıkaracaktı. Nitekim öyle oldu. Kendisini ABD’nin baskısı altında hisseden, en azından Asya kökenli tehdit ve tehlikelerden uzak kalmak amacıyla Çin ve Rusya önderliğinde ve “tek kutuplu dünya kabul edilemez” sloganıyla yeni bir oluşum başlatıldı. Bu oluşum başlangıçta saldırmazlık, sınırların güvenliği ve askersizleştirilmesi, karşılıklı güven ve komşuca ilişkilerin güçlendirilmesi ilkelerine dayanıyordu.

Asya’daki bu iki dev ülkenin kendine özgü siyasi ve askeri çekim gücü vardı. Bu güç etkisini gösterdi. Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan gibi uzun süre Rus yönetimi altında kalmış ülkeler de bu ikili ile birlikte oldular. Başka çareleri de yoktu. Hem Rusya ve Çin’in baskıları altındaydılar hem de kendi içlerinde ekonomik ve siyasi krizlerle boğuşuyorlardı. Sonuçta zorunlu olarak bu iki devin kollarına düşüverdiler. Böylece siyasi tarihe Şangay Beşlisi (Shanghai Five) diye geçen bir oluşum meydana çıktı. 2001 yılında Orta Asya’nın beşeri gücü ve medeniyet merkezi olarak en önemli ülkesi konumundaki Özbekistan’ı da yanlarına alarak Şangay İşbirliği Örgütü haline dönüştü. 2007 Bişkek zirvesinden bu yana da amaç ve fonksiyonlarına sadece güvenlik unsurları değil, ekonomik fonksiyonlar da eklendi. Örgüt 2015’te aldığı bir kararla Pakistan ve Hindistan’ın 2017 yılı itibariyle tam üyeliğini kabul etmiş, böylece tüm Asya’ya egemen  bir yapıya dönüşecek büyük bir adım atmış oldu.

Ortaya çıkan tablo şu: şimdiki haliyle Şangay İşbirliği Örgütü Avrasya kıtasının 3/5’ine sahip. Bünyesinde 1.5 milyar insanı barındırmakta. Pakistan ve Hindistan’ın tam üye olmasıyla Avrasya kıtasının 4/5’ine sahip olacak. Temsil ettiği insan kitlesi ise 3 milyarı bulacak. Sıradaki diğer ülkelerin katılımıyla dev Avrasya sadece bu örgüt tarafından temsil edilmiş olacaktır. Halihazırda örgütün 13 trilyon dolara yaklaşan bir GSYH’sı vardır. Dünyanın ABD ve AB’den sonra üçüncü büyük ekonomik birliğidir. Bu birlik soğuk savaş sonrası ABD ve AB politikalarına uymuyordu. Çünkü bunlar NATO’ya rakip olacak  “Asya’da kontrol edilemeyecek siyasi ve ekonomik bir blokun oluşumunu engellemek” gibi küresel bir politik hedef benimsemişlerdi.

Şimdi de bu örgüte Türkiye’nin üyeliği tartışılıyor. AB’nin Türkiye’ye karşı uyguladığı politikalara ve tam üyelik konusundaki diretmelere tepki olarak Şangay Beşlisi alternatif olarak sunuluyor. Kanaatimce tartışma zemini hatalıdır. Konunun AB zemini yerine, NATO zemininde tartışılması daha yerinde olacaktır. Çünkü Şangay İşbirliği Örgütü ekonomik boyutu da bulunan bir askeri birliktir. Örgütün Orta Asya’da Amerikan karşıtı bir yapı olarak ortaya çıktığı herkes tarafından bilinmektedir. Nitekim, Amerikan karşıtı ilk ciddi adımını 2005 yılında atmış ve Zirve toplantısında ABD’ye Orta Asya’daki askeri varlığına son verme çağrısı yapmıştır. Bunun üzerine Özbekistan’daki Amerikan askerleri ülkeyi terk etmiştir.

Türkiye, Tanzimat’tan bu yana tercihini batı yönünde yapmış bir devlettir. Ne kadar becerebildiği tartışılsa da siyasi sistemini batılı değerler üzerine kurmaya çalışmıştır. İdari yapısı batı’dan kopyadır. İki yüz yılı aşkın bir süredir batı kültürü ile çocuklarımızı yetiştirmeye çalıştık ve insanlarımız bu kültürle gurur duyar hale getirildi. Bu kültüre sahip olmak için akın akın batıya gitmektedirler. Ekonomik ve teknolojik altyapısı batı sistemi üzerine bina edildi. Bunun ötesinde batı menşeli tüm siyasi, askeri ve ekonomik ittifakların bir parçasıyız veya  olmak için çırpınıp duruyoruz. Böyle bir altyapı ile sistem veya eksen değiştirmek fiilen mümkün değildir. Değiştirilmesine değiştirilir de, değiştirme sonrası kırılma, sarsılma ve savrulmalara da hazırlıklı olmak şartıyla. Aslında Türkiye Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ), İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), EİT (Ekonomik İşbirliği Teşkilatı) ve D-8 gibi hazır elindeki ekonomik ve siyasi enstrümanları değerlendirmeye çalışsa sanırım siyasi ve ekonomik açıdan çok daha güçlü ve etkili bir pozisyon elde edebilecektir. Böylece gereksiz tartışmalardan da uzak kalmış oluruz. Bir evden başka bir eve taşınırken bile ne tür sıkıntıların yaşandığını mobilize hale getirilmiş insanımız çok iyi bilir. Hele bir şehirden başka bir şehre, veya başka bir ülkeye yerleşiliyorsa. Böyle şeyler ha dedin mi olmuyor. (1 Aralık 2016)