22.06.2011

Toplumsal sorumluluklarımızı ihmal etmeye ve yapılması gerekenleri geciktirmeye devam edip duruyoruz ama nereye kadar?!. Adalet, adil paylaşım, yeni anayasa, hukuk reformu ve diğerleri geciktikçe “zalim düzen” hükümranlığını ve zulmünü sürdürmeye devam ediyor… Bu konudaki ilk yazımda hatırlattığım üzere; hayatımızın “ilmî ve dinî” alanlarından başlayarak “iktisadî ve siyasî” yani topyekün bütün “sosyal” alanlarında “Sosyal Tufan” içinde debeleniyorken, aniden helâk olup gideriz… Nasıl ve neden?..

Nasılını ve nedenini Kur’an’a soralım. Kur’an’ın İlâhî imtihan ve sorumluluk örnekleri olarak zikrettiği birçok olayı genellik arz eden ifade kalıplarıyla sunması “toplumsal sorumluluğa” vurgu yapmaktadır. Özellikle Hz. Salih (a.s.)’ın kavminde mucize deveyi yani kamu malını kesen bir kişi olmasına rağmen, cezanın bütün toplumu kuşatması bu gerçeği ifade eder: “Ey kavmim! İşte size mucize olarak Allah’ın devesi (kamu malı)… Ona kötülük dokundurmayın, sonra sizi yakın bir azap yakalar. Fakat Semud kavmi o deveyi (kamu malını) ayaklarını keserek öldürdüler… Zulmedenleri o korkunç ses yakaladı ve yurtlarında diz üstü çökekaldılar. Sanki orada hiç oturmamışlardı…” (Hûd, 11/64-68) Bu âyetler, toplumsal zararları toplumun engelleme sorumluluğunun var olduğunu, bu sorumluluğu yerine getirmeyen toplumların suçun bedeline suçluyla birlikte katlanmak zorunda kalacaklarını ortaya koyması bakımından önemlidir. Nitekim “Bir de öyle bir fitneden sakının ki o, içinizden sadece zalimlere/suçu işleyenlere erişmekle kalmaz (bütün topluma sirayet eder ve hepsini perişan eder). Biliniz ki, Allah’ın azabı şiddetlidir.” (Enfâl, 8/25) şeklindeki âyet de bu doğrultudadır. Kur’an’ın ayrıca, “Derken şehrin öbür ucundan koşarak gelen bir adamın “Ey kavmim! bu elçilere uyunuz!..” (Yâsin, 36/20-27) diyerek umutsuz ve sonuçsuz da olsa toplumun gidişâtına müdahale etmeyi “bireysel ve toplumsal sorumluluğu yerine getirme” örneklerinden sadece biridir. Bu kadar âyet bile yeterlidir ve anlaşılacağı üzere toplumsal sorumluluk bireysel sorumluluktan daha önemli ve sonuçları itibariyle daha ağırdır. Birincisinin sonucu başkalarının da sıkıntı ve ceza çekmesini beraberinde getirirken, diğerinin sonucu kişinin sadece kendisiyle sınırlıdır. Bu yüzden toplumsal bir varlık olan insanın ahlâkî açıdan kendisine yeterli bir hayat tarzı sürdürüp başkalarıyla ilgilenmeme gibi bir lüksü yoktur.

Bireyin topluma hakim olan “ilmî, dinî, iktisadî ve siyasî değerleri” korumak ve bunlara yönelik tehdit girişimlerini engellemek gibi bir yükümlülüğü vardır. Bu yükümlülük aynı zamanda ve her şeyden önce bu hususlarda kişinin kendisini de korumasının bir gereğidir. Topluma veya bir topluluğa zarar verme bağlamında Numan ibn Beşir (r.a.)’dan rivayet edilen, iki katlı bir gemide yolculuk yapanların alt kattakilerin su ihtiyaçlarını karşılama isteğine, üst kattakilerin müdahale etmemeleri hâlinde tümünün helâk olacağına dair hadiste, gemi topluma benzetilerek, insanlardan duruma müdahil olup geminin batmasını engelleyerek toplumsal sorumluluğun gereğinin yapılması istenmektedir. Bütün bunlardan anlaşılan toplumsal sorumluluğun aynı zamanda toplumun varlığı ve güvenliğini birebir ilgilendiren bir yükümlülük olduğudur. Bu sorumluluk alanı daha ziyade dünya hayatında varlık, adalet ve güvenlik alanlarında işlediğinden dinî, ahlâkî ve uhrevî boyutu olmakla birlikte; özellikle hukukî ve cezaî yani dünyevî boyutu bu açıdan öne çıkmaktadır.

SONUÇ olarak gerek Kur’an’da, gerekse hadislerde “birey” ile “toplum”un birbirinden bağımsız olarak ele alınmadığı, toplumun bireyden dolayı anlam kazandığı ve onun “bireysel ve toplumsal sorumluluklarının var olduğu” anlaşılmaktadır. İnsan/kişi/birey hem doğruyu bulma hem de içerisinde yaşadığı toplumu ıslah etme potansiyeline sahip olarak yaratılmıştır. Bu durumda kişinin toplumu ıslah çabası onun toplumsal sorumluluğudur (Bakara, 2/160; Âl-i İmrân, 3/110, 114; Nisâ, 4/114, vb.) ve onu yapıp yapmadığından sorgulanacaktır. Yani, “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l-münker/ iyiliği emredip kötülükten alıkoyma” emrini kurumsallaştırmamız gerekmektedir.