MUKAYESELİ TEFSİRİ

M. Lütfi Hocaoğlu

Editör: Tayibet ERZEN

سورة النصر

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (1) وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا (2) فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (3)

“Yaşatan, çalıştıran Allah’ın doğa ve sosyal kanunlarıyla;

Allah’ın yardımı ve fetih geldiğinde ve insanları Allah’ın düzenine fevc fevc girerken gördüğünde seni eğitenin değerinin yardımıyla yay ve O’ndan bağışlanma iste. Muhakkak ki O tevbeleri çokça kabul edendir.”

Sure Hakkında

Bu sure iki cümleden oluşmaktadır:

Birinci cümle: إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ

İkinci cümle: إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (1)

“Allah’ın yardımı ve fetih geldiğinde”

إِذَا

Şart edatıdır. Her zaman gelecek zamanı gösterir. Kendisini takip eden fiil mazi ise gelecek zamanda fiil gerçekleştikten sonrasını, muzari ise fiilin gerçekleştiği sırada şartın gerçekleştiğini ifade eder.

إِذَا ile إِنْ şart edatının farkı vardır. إِذَا’da kesinlik vardır. Şart gerçekleşecektir. إِنْ’de ise kesinlik yoktur. Şart gerçekleşebilir de gerçekleşmeyebilir de.

Şart edatlarının kullanımı:

1.Mekanda şart (الشَّرطُ فِي الْمَكَانِ): حَيْثُ ve أَيْنَ şart edatları ile sağlanır.

2.Eşyada şart (الشَّرطُ فِي الْأَشْيَاءِ): مَا şart edatı ile sağlanır.

3.Nefiste şart (الشَّرطُ فِي الْأَنْفُسِ): مَنْ şart edatı ile sağlanır.

4.Ta’lîk (التَّعْلِيقُ): Alaka kurmak için gelir. Fiili takyîd ederler. Şu şart edatları ile sağlanır:

a.İn (إِنْ): Gelecekte şart ifade eder. Gerçekleşmeme ihtimali gerçekleşme ihtimalinden fazladır.

b.İzâ (إِذَا): Gelecekte şart ifade eder. Gerçekleşme ihtimali gerçekleşmeme ihtimalinden fazladır. Kesine yakındır ya da kesindir.

c.Lev (لَوْ): Geçmişte şart ifade eder. Gerçekleşmemiş bir olay gerçekleşseydi ne olacağını anlatmak içindir.

d.Levla (لَوْلاَ): Geçmişte şart ifade eder. Gerçekleşmiş bir olay gerçekleşmeseydi ne olacağını anlatmak içindir.

جَاءَ

جَاءَ: ‘Geldi’ demektir. Mazi fiildir. إِذَا’dan sonra geldiği için gelecek zamanı ifade eder. جَاءَ fiili أَتَى’dan farklıdır. O da ‘gelmek’ manasındadır ancak جَاءَ’de sadece gelme anlatılmış olur. تَى’da ise geldikten sonraki etkileşim de anlatılmış olur. أَحْمَدُ جَاءَنِي denirse ‘Ahmet bana geldi.’ demektir ama Ahmet’in benimle etkileşimi olup olmadığı belli değildir. Ama أَحْمَدُ أَتَانِي derseniz ‘Ahmet bana geldi.’ demektir ve gelmesinin sebebi olan etkileşim gerçekleşmiştir. Cümlede bu fiilin mef’ûlü yoktur. Gelinen kimse hazf edilmiştir.

نَصْرُ

نَصْرُ: ‘Yardım’ demektir.

عَوْن genel işlerde yardım iken نُصْرَة tehlike, sıkıntı, savaş hallerinde kişiyi bu durumlardan kurtarmak için yapılan yardımdır.

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ

“Siz zeliller iken Allah size Bedir’de yardım etmişti.” (Ali İmran 3/123)

(Savaşta yardım)

فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ

“Küfredenler ikinin ikincisi olarak onu çıkardığında Allah ona yardım etmişti.” (Tevbe 9/40)

(Tehlike durumunda yardım)

إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ

“Allah size yardım ederse size galip gelecek yoktur.” (Ali İmran 3/160)

(Savaşta yardım)

Yardım anlamına gelen diğer kelimeler:

عَوْن

Genel yardım demektir. Orta yaşta olan ineğe ve ata عَوَان denmesi de muhtemelen yardım etme güçlerinin en yüksek olduğu dönemde olmalarındandır. Etimolojik olarak عن kökünden gelmesi en muhtemeldir. ع göz, ن filizlenmiş tohum demektir. Tohumun dışarı çıkmasının gözle görünür olması demekle ortaya çıkanları ifade eder. Ortadaki و süreçle ilgilidir. Gözle görünür olanların bağ kurma sürecinden dolayı güç oluşturmayı ve sonuçta yardımı ifade eder.

İstif’âl bâbına geçmesiyle talep etkisi ortaya çıkmıştır. ‘Yardım istemek’ anlamına gelmiştir.

إِمْدَاد

م harfi köklerin başına gelince mekan ve zaman manası kazandırabilir. د ise hareketi ifade eder. İki kök bir araya gelince mekânda ve zamanda uzamayı ifade eder.

Sülasi olarak mekânda ve zamanda uzama iken if’âl bâbında bir şeyi veya şeyleri uzatarak yardım etmektir. İhtiyaç halinde yapılan yardımdır. Yardım olarak uzatılan cümlede بِ harf-i ceri ile geçer.

وَاتَّقُوا الَّذِي أَمَدَّكُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ (132) أَمَدَّكُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِينَ (133) وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ (134)

“Size bildiklerinizle yardım edene sığının. Size yararlı hayvanlarla, oğullarla, bahçelerle ve pınarlarla yardım etti.” (Şuara 26/132-133)

Burada yardım olarak en’âm, oğullar, bahçeler ve pınarlar kullanılmıştır.

اسْتِغَاث

إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُرْدِفِينَ

“Hani rabbinizden yardım istediğinizde size ‘Size ard arda bin melek ile yardım edenim’ diye cevap vermişti.” (Enfal 8/9)

Bu ayette yardım isteme istiğase ile olurken yardım etme imdad ile olmaktadır.

غَيْث kuraklık durumunda beklenen yağmur demektir. Susuzluğun zirvesinde su istemek demektir. Buradan istiğase en sıkıntılı anda yardım istemek demektir.

Yukarıdaki ayette savaşı artık kaybetmek neredeyse kesinleşmişken bu en sıkıntılı durumda yardım istenmiştir.

اسْتِصْرَاخ

Şiddetli çığlık demektir. Sesle yardım istemektir.

وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ (15) قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (16) قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ (17) فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خَائِفًا يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ (18)

“Dedi ki ‘Rabbim, gerçek şu ki, ben kendi nefsime zulmettim, artık beni bağışla.’. Böylece (Allah) onu bağışladı. Hiç şüphe yok O, bağışlayandır, esirgeyendir. Dedi ki ‘Rabbim, bana verdiğin nimetler adına, artık suçlu-günahkârlara destekçi olmayacağım.’ Şehirde korku içinde (çevreyi) gözetleyerek sabahladı. Derken, dün kendisinden yardım isteyen kişi, kendisine yardım için bağırıyor. Musa ona dedi ki ‘Sen gerçekten açıkça bir azgınsın.’”

(Kasas 28/16-18)

Bu ayetlerde Musa’dan yardım isteyen ilk başta istiğase ile yardım istemiştir (15. ayet). Yani kaybetmesi kesin olan bir durumda yardım istemiştir. Ertesi günü anlatan ayette ise “Dün istinsar etti” denmiştir. Bu da tehlike anındaki yardımı ifade etmiştir. Yani hem istiğase hem de istinsar durumu geçerlidir. Sabahki durumdaki yardımı ise isrisrâh ile istemiştir. Sesle yardım istediğini ifade etmektedir.

Bu ayetlerde de görüyoruz ki نَصْرُ sıradan işlerdeki yardım değildir. Sıkıntılı durumlarda, düşmana karşı olan durumlarda kuvvetle yapılan yardımdır. عَوْن ise genel yardımdır. Bütün yardımları kapsar.

اللَّهِ

اللَّهِ: Allah demektir. Alemlerin rabbinin özel ismidir.

Kökün Etimolojisi:

ا harfinin orijinal piktografik yazısı öküz başı  olup, bir hayvanın yaptığı işteki güç ve kuvveti temsil eder. Bu piktografik yazı aynı zamanda şef veya diğer liderleri de temsil eder. İki öküz bir pulluğu çekmek için bağlandığında biri diğerine öncülük eder. Bir boyda, kabile veya ailede şef veya baba daha büyük olarak görülür ve diğerlerini lider veya öğretmen olarak boyunduruğu altına alır.

Bu harfin modern ismi Yunancada alfa, Arapçada elif’dir. Bu kökün çeşitli manaları vardır; iki öküz, boyunduruk ve öğretmek. Bu anlamların her biri  piktografik yazısı ile ilişkilidir. Alef kökü () ana kök olan ()’in alt kökü olup, güç, kuvvet ve şef manasında olup muhtemelen  piktografik yazısının orijinal ismidir.

 Çobanın sopasıdır ve otoriteyi temsil eder. Bu iki resmin bir arada olması ‘güçlü otorite’yi temsil eder. Şef veya baba güçlü otoritedir.  Aynı zamanda boyundurukta olan öküz olarak da anlaşılabilir. Birçok yakın doğu kültürü tanrı ’a ibadet eder, sıklıkla ‘el’ olarak telaffuz edilir ve heykel ve oymacılıkta boğa olarak resmedilir.  kelimesi İbrani İncilinde genellikle Allah veya diğer tanrılar için kullanılır.

Buna göre ال Arapçadan önce semitik dillerde tanrı demektir. Arapçada ه harfi eklenerek إِلَه şeklinde kullanılmıştır. Buradaki ه harfinin orijinal piktografisi h, ayakta durmuş iki kolunu yukarı kaldırmış bir adamdır. Modern İbranicede ve orijinal olarak bu harfin adı hey’dir. İbranicede hey, büyük bir görüntüye bakar gibi seyretmek manasına gelir.

ه aynı zamanda nefes almak ve iç çekmek manalarına da gelir, büyük bir görüntüye bakınca iç çekmek gibi. Harfin anlamları; seyretmek, bakmak, nefes almak, iç çekmek, açığa vurmak veya büyük bir görüşe dikkat çekince onu açığa vurma manasında vahiydir(ilham).

Modern İbranicede bu harfin sesi h’dir. Orijinal olarak bu harf sessiz olarak çifttir, eh şeklinde. Yunanlılar bu harfi epsilon olarak kabul ettiler.

Bu harf yaygın olarak the (belirlilik ifade eder) manasında bir ön ek olarak kullanılır, ha’arets yani yer kelimesinde olduğu gibi.

وَ

وَ: Atıf harfidir.

الْفَتْحُ

الْفَتْحُ: ‘Açmak’ demektir. Türkçede ‘fetih’ savaşta kazanmak ve bir yeri almak anlamında kullanılmaktadır.

Allah’ın yardımı ve fethin gelmesi, Allah’ın dinine girmek için olan geçidin açılmasıdır. İnsanlar o geçitten Allah’ın dinine girerler. Düzeni kurmak için yolun açılması, ortamın oluşmasıdır.

وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا (2)

“...Ve insanları Allah’ın düzenine fevc fevc girerken gördüğünde…”

وَ

وَ: Atıf harfidir. إِذَا’nın muzafun ileyhi olan ilk cümle (جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ) ile ikinci cümleyi (رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا) birbirine atfeder.

رَأَيْتَ

رَأَيْتَ: ‘Gördün’ demektir ama gözle görmek şartı yoktur. Eğer gözle görme olsaydı أَبْصَرْتَ şeklinde gelirdi.

Rey(رءي) ile basar(بصر) arasındaki farkın bilinmesi gerekir. Basarda beynin oksipital bölgesine göz vasıtasıyla gelen ışık sinyalleri ulaşır ve görme gerçekleşir. Reyde ise görme gözle görmeyi kapsayabileceği gibi göz olmadan da beyinle görme ifade edilir. Bu nedenle rüya kelimesi de bu kökten gelir. Rey kelimesi görüşü de ifade eder. Oy anlamında da kullanılmasının sebebi budur.

النَّاسَ

النَّاسَ: İnsanlar demektir. Hangi insanlar? Sonrasından Allah’ın dinine girmemiş olan insanlar olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle harf-i tarifle marifedir.

Kökün Etimolojisi:

Alef (ء) harfinin piktografisi öküz başı olup güç, kuvvet ve zorluğu ifade eder.

Nun (ن) çıkan tohum olup yeni bir nesil fikrini temsil eder. Tohumun toprak altında gizli olması sebebiyle üstü kapalı olmayı ve saklanmayı ifade eder. Bu şekliyle kişinin huyunu temsil eder. Huy tohumun toprak altında gizli olması gibi kişinin içinde gizlidir. Nasıl tohum filizlenip dışarı çıkıyorsa, kişinin huyu da davranışları ile ortaya çıkar. Buna ilaveten devamlılık anlamı içeren bu harf süreklilik, kalıcılık manalarına gelir. Aynı zamanda huy nesilden nesile geçtiğinden dolayı bu harfle ilişkilidir. Bu nedenle ن harfi içeride gizli durup dışarıya çıkma potansiyelini ve dışarıya çıkışı ifade eder.

Sin (س) ‘diş’ demektir. Harfin; diş, keskin ve baskı manaları vardır (bu manalar dişin çiğneme sırasındaki işlevleridir). Aynı zamanda iki, tekrar, her ikisi ve ikinci manaları da vardır. Dişlerin dizili olmasından dolayı diziyi de ifade eder.

Harfleri bir araya getirdiğimizde; ortaya çıkan, kalıcı, güçlü dizi manasında insan türünü ifade eder.

Kur’an’da ءنس kökü ile geçen ve meallerin neredeyse tamamında ‘insan’ olarak çevrilen kelimelerin aralarında farklar olduğu muhakkaktır. Biz bu farkları aşağıda yer alan tabloda göstermeye çalıştık.

İsm-i cem-i cins: Kelime hem topluluğu hem de cinsi bildirir. Eğer bu kelime ile ilgili zamir, işaret ismi ya da fiil müzekker ise cinsi, müennes ise topluluğu bildirir. Bu kelimenin sonuna يّ veya ة getirilirse kelimenin müfredi elde edilir. Bu tekil kelime tekrar çoğullaştırılabilir. Şimdi bu kuralı ayetler üzerinden tekrar gözden geçirelim.

وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا

“İnsan ve cin topluluğunun Allah’a yalan söylemeyeceğini zannettik.” (Cin, 72/5)

الْإِنْسُ وَالْجِنُّ fâilken cümlenin fiili تَقُولَ şeklinde müennes gelmiştir. Bu ayette bu nedenle insan ve cin cinsini değil, topluluklarını ifade etmektedir.

قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنَّـهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ

“Onlardan önce cin ve insan topluluğundan geçenler oldu. Onlar kaybedenler oldular.” (Fussilet, 41/25)

Bu ayette de fiil خَلَتْ şeklinde müennes gelmiş ve cins değil, topluluk olduğunu göstermiştir. Buna ilaveten sonrasındaإِنَّـهُمْ şeklinde gelenهُمْ ise bu kuralın topluluğu gösterdiğinin delilidir.

لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ

“Onlardan önce onlara(kadınlara) ne bir insan ne de cin türü temas etmiştir.” (Rahman, 55/74)

Bu ayette ise يَطْمِثْ müzekker fiili getirilerek bunların topluluk değil tür olduğunu göstermiştir.

Bu şekliyle bu kelimenin ism-i cem-i cins olduğu anlaşılmaktadır.

Bu kelime sonuna يّ gelerek müfredleşir. Bu şekliyle إِنْسِيّ ins cinsinden bir varlığın adı olur ve nekre çoğulu da أُنَاس dır. Marife çoğulu aslında الْأُنَاس dır ancak çok kullanılınca hemze düşmüş ve النَّاس şekline dönüşmüştür. Tablo-1’de bunlar gösterilmiştir.

إِنْس kelimesi وَحْش kelimesinin zıttı olarak kullanılır. Okun okçuya yakın olan ucuna إِنْس, sivri ucuna ise وَحْش denir. إِنْس insana yakınlıkla ilişkilendirildiği için sosyal insanı ifade eder.

إِنْسَان kelimesi ise insanın türsel özellikleri, yaradılışsal özellikleriyle ilgilidir. Biyolojik insanı ifade eder. Eğer kastedilen Homo Sapiens ise الْإِنْسَان şeklinde gelir. Eğer kastedilen başka bir insan türü ise nekre olarak إِنْسَان şeklinde gelir. Nekre gelişin çoğulu olan أَنَاسِيّ ise biyolojik insan türlerini ifade eder.

يَدْخُلُونَ

يَدْخُلُونَ: ‘Girerler’ demektir. Faili cem vâvıdır, insanlara racidir.

Kökün Etimolojisi:

Hhet harfinin anlamı dışarı’dır, piktografisi duvar’dır. Duvarın içerde oturanları dış etkilerden koruması ve ortamı ayırarak farklı bir bölme oluşturması gibi manalara gelmektedir.

Lamed harfi ise çobanın sopası demektir. Yönelme, ona doğru ilerleme, uzama manalarına gelir. Hedefe doğru yönelme manasındadır. Çobanın sopasını iterek veya çekerek koyunları kontrol etmesi, yaklaşma veya uzaklaşma olarak değerlendirilebilir.

Burada خ harfinin duvar, çit manası vardır. ل harfinin ise yönelme manası vardır. Birden fazla parçanın birbirine yönelerek bir çit gibi olması aralarında ise aralığın kalması anlamındadır. Makayisu-l Luga (يتقارب فروعُه، ومرجعُ ذلك إمَّا إلى دِقَّةٍ أو فُرْجة). Bu şekliyle aralığı ifade etmektedir. Hilal ‘aralık’ demektir. Buna ilaveten çitlerin her biri bir insan gibi düşünüldüğünde aralarında sadece küçük bir aralık bulunan kimseler olarak dost anlamındadır.

Burada duvarın oluşması, çoban sopasının ise belli bir yöne yönelme, o yönde güç kullanma etkileri birleşerek birden fazla öğenin duvarı aralarında yarık kalacak şekilde oluşturması durumu vardır.

خل aralık demektir. Başına gelenد sebebi ya da başlangıcı bildirir. د kapı demektir. Giriş noktasını ifade eder. Giriş noktasının aralık kalmasından ‘girmek’ anlamına gelir.

فِي

فِي: İçinde, içi demektir. Harf-i cerdir.

دِينِ

دِينِ: Din, düzen demektir. Uyulması gereken kurallar bütünüdür.

Peki ‘düzen’ manası verdiğimiz din kelimesi hangi kelimelere muzaf olarak geliyor?

Sonuç olarak söyleyebiliriz ki; Din kelimesi mana değişikliğine uğramıştır. Günümüzde sosyolojik manada kullanılan din kelimesi ile Kuran’da geçen din kelimesi farklı anlamlardadır.

Günümüzde din kelimesi “inanç” anlamındadır. Hıristiyanlık dini, Yahudilik dini, İslam dini şeklinde kullanılmaktadır. Kuran’da Hıristiyanlık dini ve Yahudilik dini ifadesi geçmediği gibi İslam dini ifadesi de geçmez, “din olarak İslam” ifadesi geçer. Din kelimesi Kuran’da düzen (hukuk düzeni) anlamındadır.

Sözlüklerde de din kelimesi inanç anlamında değildir.

• Makayisu- Luga (İbn Fâris, ö.1004) bu kelimenin manasının الانقياد والذُّل den geldiğini söylüyor. Yani uysallık ve ast olmak.

(دين)  الدال والياء والنون أصلٌ واحد إليه يرجع فروعُه كلُّها. وهو جنسٌ من الانقياد والذُّل. فالدِّين: الطاعة، يقال دان لـه يَدِين دِيناً، إذا أصْحَبَ وانقاد وطَاعَ. وقومٌ دِينٌ، أي مُطِيعون منقادون. والمَدِينة كأنّها مَفْعلة، سمّيت بذلك لأنّها تقام فيها طاعةُ ذَوِي الأمر.

• “İnkıyad ve zülden bir cinstir” diyor. Yani uysallık ve ast olmanın bir cinsidir. Din, itaattir. Denilir ki “ona deyn etti, deyn eder ve dinen”. “Arkadaş olduğu, uysal olduğu ve itaat ettiği zaman” denilir.
• Kavmun dinun ifadesi de “uysallıkla itaat edenler” demektir.
• Medine, onun içinde emir sahiplerine itaatin kıyam etmesinden dolayı bu şekilde isimlendirilir.

دِين düzen demektir. Talimatlara, emirlere ve kurallara uysallıkla itaat etmek manasındadır. دين kökünden ikinci babdan mastardır. Bu mastar manasından aynı kelime uysallıkla itaat edilen talimatlar, emirler ve kurallar bütünüdür, hukuk düzenidir.

Kökün Etimolojisi:

• د (kapı), ي (el) ve ن (filiz) harflerinden oluşur.
• د harfinin temel manası kapıdır ancak onunla ilişkili başka birçok anlamı da vardır. İleri ve geri hareket anlamına gelir, çadırdan veya kapıdan içeri girip, geri çıkmak gibi. Bu da harfe “hareket” manası kazandırır.
• ي harfinin piktografisi bir kol ve eldir. Anlamı; çalışmak, yapmak ve fırlatmaktır, elin işlevlerinde olduğu gibi. Bir nevi “fonksiyon” demektir.
• ن harfinin antik piktografisi çıkan bir tohum olup yeni bir nesil fikrini temsil eder. Buradan “devamlı” ve “kalıcı” anlamaları da kazanır.

د kapı demektir. İleri geri hareket anlamına gelir. ن tohum demektir. Nesli ifade eder ve ardışıklıkla beraber devamlılığı gösterir. İkisi bir arada دن ardışık şekillerde ileri geri hareketi ifade eder. Bu şekliyle birbirlerine gitme gelmeyi, yaklaşmayı gösterir. Ortaya gelen ي el demektir. Fonksiyonu ifade eder. İleri geri gitme, yaklaşma sürecinin bir fonksiyon olduğunu gösterir. Bu şekliyle üçü bir arada دين “kişiler arasında meydana gelen fonksiyonel hareketler” anlamına gelir. Burada fonksiyon bu hareketlerin sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesini sağlayan kurallar bütünüdür. Kişiler arasındaki ilişkilerde uyulması gereken kurallardır. Bu şekliyle din demektir. Kurallara dayanan mal hareketleri, borçlanma da deyn demektir.

اللَّهِ

اللَّهِ: Allah demektir. Alemlerin rabbinin özel ismidir.

دِينِ اللَّهِ: Allah’ın dini, Allah’ın düzeni demektir. Kuran’da İslam dini ifadesi yoktur, Allah’ın dini ifadesi vardır. Din kelimesi kime izafe edilmişse yani kimin dini ise onun kuralları geçerlidir. Allah’ın dini demek Allah’ın kurallarının geçerli olduğu düzen demektir. Kuran’da Yusuf suresinde ‘melikin dini’ denmektedir. Melikin kurallarının geçerli olduğu düzendir. ‘Kafirlerin dini’ ifadesi de vardır. Kâfirlerin kurallarının geçerli olduğu düzendir. Bunun dışında o düzene mensup olan kimseye de din izafe edilebilir. Benim dinim diyerek mensup olduğunuz düzeni kastedersiniz.

أَفْوَاجًا

أَفْوَاجًا: Fevcler demektir. فَوْج bir mekândan başka bir mekâna birlikte hareket ederek giden insan topluluğu demektir.

Kökün Etimolojisi:

ف ayrılma, ج yürüme demektir. İkisi bir arada ayrılıp yürüme demektir. Ortaya gelen و birleşme demektir, süreci ifade eder. Birleşik bir şekilde ‘bir yerden ayrılıp yürüyenler’ manasındadır.

رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا: İnsanları Allah’ın dinine fevc fevc giriyor halde gördün demektir.

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا: “Allah’ın yardımı ve açılış geldiği ve insanları Allah’ın dinine fevc fevc giriyor halde gördüğünde” demektir. Şart cümlesidir. إِذَا ile geldiği için gerçekleşecek demektir.

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (3)

“...Seni eğitenin değerinin yardımıyla yay ve O’ndan bağışlanma iste. Muhakkak ki O tevbeleri çokça kabul edendir.”

فَ

إِذَا şart cümlesinin cevap cümlesinin başına gelen fa-û cevabiyyedir.

Cevâp cümlesinin başına fâ-u cevabiyye (فَ) gelmemesi:

1. Cevap fiili olumlu muzari ise
2. Cevap fiili لَا ile olumsuz muzari ise: Muzari fiilin başına gelenلَا muzari fiilin cezm edilmesini engellemez. Bu nedenle şart edatı muzariyi cezm ettiyse başına fâ-u cevabiyye gelmez.
3. Cevap fiili başında قَدْ bulunmayan mazi fiilse  
4. Cevap fiili لَمْ ile olumsuz ise

Burada cevap fiili emir fiil olduğu için cevap cümlesinin başında fâ-u cevabiyye (فَ) gelmiştir.

سَبِّحْ

سبح hareket etmek manasına gelse de bu hareket bir ortamdaki harekettir ve yönlerden bağımsızdır. Kur’an’da bu anlamda فَلَك kelimesi ile 2 kez geçmektedir.

Kökün Etimolojisi:

Sin harfi diziyi ifade eder. Ha harfi hareketi ifade eder. Be harfi içeriyi ifade eder.

Hepsi bir arada bir ortam içinde dizi şeklinde hareketi ifade eder.

تَسْبِيح ise tef’îl bâbıdır. سَبْح bir ortam içinde dizi şeklinde bir hareket iken tesbih ise hareket ettirmedir. Hareket ettirilecek olan nedir?

Tesbih Kur’an’da 3 şekilde geçiyor:

1. Harf-i cersiz : Mef’ûl doğrudan gelirse yayılın, hakkında bilgi yayılan o mef’ûldür.

2. لِ ile : Bütün لِ  ile gelen tesbihler Allah için gelir. Allah için tesbih demek Allah istediği için tesbih demektir.

3. بِ ile : İstiane manasında ‘yardımıyla’ veya musahabe manasında ‘beraberliğiyle’ demektir.

بِ

بِ: Harf-i cerdir. “İle” manasındadır.

حَمْدِ

حَمْد “değerin yayılması, bilinmesi, değer verilmesi” anlamındadır. Rabbinin değer vermesiyle, değer verilmesiyle yay demektir. Buna ilaveten rabbinin değeriyle birlikte yay demektir. Tesbih değer verilmiş şeylerin de bir kısmını dağıtmayı gerektirir.

Kökün Etimolojisi:

م harfi su demektir. Büyüklüğü, toplanmayı, belirsizliği ifade eder. Köklerin başına gelince mekan ve zaman manası kazandırabilir.د ise hareketi ifade eder. İki kök bir araya gelince mekânda ve zamanda uzamayı ifade eder. Başına gelenح “sıcaklık” demektir. Üçü bir aradaحمد “sıcaklık gerekçesiyle yayılma”yı ifade eder. Buradaki sıcaklık soyuttur ve “değer” manasındadır. حَمْد “değerin yayılması, bilinmesi, değer verilmesi” anlamındadır.

رَبِّكَ

رَبِّكَ  “Senin rabbin” demektir. رَبّ  kelimesi, ikinci şahıs eril zamire izafetle gelmiştir. Kökü ربب’dir.

Kökün Etimolojisi:

Resh (ر) harfi baş ile gösterilir ve başlangıç noktasını ifade eder. Başa dönüşle ‘tekrar’ manasına da gelir.

Bet (ب); ev, çadır, aile aynı zamanda içeride, ile, içerisi, dahilinde demektir.

Bu iki harften oluşan ana kök eski İbranicede ‘artmak, bereketli olmak’ gibi manalara gelmektedir. ب harfinin ‘aile’ manasına da gelmesi, üremeyle ilişkili olarak artış kavramını da izah etmektedir. İçerdeki artış olarak mana verirsek, kişinin bilgisinin artmasıyla eğitilmesi manası oluşabilir.

Diğer bir bakış açısıyla ب içeriyi ifade ederken ر da başı ifade eder. Yani içeride olan baş olarak bir toplulukta baş olarak görülen, sözü dinlenen eğitimciyi ifade eder.

Sure tekil ikinci şahısa hitap ederek başlamakta ve burada da “Senin rabbin” diyerek devam etmektedir. “Sizin rabbiniz/رَبُّكُمْ” dememektedir. “Allah yaptı” dememekte, “Rabbin yaptı” demektedir. Bu da yapılanın terbiye ile ilgili olduğunu, bir süreçle aşamalar içinde gerçekleştiğini göstermektedir.

وَ

وَ: Atıf harfidir.

اسْتَغْفِرْهُ

اسْتَغْفِرْهُ: ‘O’na istiğfar et.’ demektir. İstiğfar bağışlanma istemek demektir.

‘Allah’tan bağışlanma iste.’ demektir. Kim için iste denmektedir? Kim için bağışlanma isteniyorsa لِ  harf-i cerinden sonra o gelir.

Ayetin başından bakılınca ifade Kuran’ı okuyanı ilgilendirmektedir. Okuyan kimse Allah’ın yardımının ve fethin gelmesinden ve Allah’ın dinine insanların fevc fevc gireceği konusunda emin değilmiş, tereddütleri varmış izlenimi oluşmaktadır. Bu izleniminin istiğfar gerektirdiği ve bundan dolayı kendisi için ve bu şekilde düşünenler için istiğfar etmesi gerektiği söylenmektedir.

Bu ayet ilk defa Peygambere geldiğine göre ve o okuduğuna göre o da bu düşünceye zamanında kapılmış demektir. Bize örnek olarak bu düşünceye kapılırsınız ve kapılınca da istiğfar gerektirir denmektedir. Buna göre Allah’ın dini için cihad edenlerde bu düşüncelerin olacağı anlaşılmaktadır. Bu da müminlerin mümin olmayanlardan ayıklanması için gereklidir.

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ

“Yoksa sizden önce gelip geçenlerin benzeri size gelmeden cennete gireceğinizi mi hesap ettiniz? Onlara zorluk ve darlık isabet etti ve resul ve onunla beraber olan iman edenler ‘Allah’ın yardımı ne zaman?’ deyinceye kadar sarsıldılar. Bilin ki Allah’ın yardımı yakındır.” (Bakara 2/216)

Bu ayette Peygamber ve iman edenlerin “Allah’ın yardımı ne zaman?” demeleri bu düşünceye kapıldıklarını göstermektedir. نَصْرَ اللَّهِ tekrar edilmiş, zamir dönmemiştir. Onların bekledikleri Allah’ın yardımı ile gelecek olan Allah’ın yardımı farklıdır. Buna göre iman edenlere Allah’ın yardımı bekledikleri şekilde değil beklemedikleri şekilde gelecektir. Beklediklerinden tamamen farklı şekilde olmak zorunda değildir. Onu kapsayabilir, onunla kesişebilir ama tıpa tıp beklenen şekilde gelmez.

Bu düşünceye kapıldıklarından dolayı istiğfar etmeleri istenmiştir.

Mağfiret, bağışlama/bağışlanma demektir. Şimdi Kuran’da bu manaya yakın olan kökleri inceleyelim. Bunlar غفر ve عفو‘dir.

غفر

فر ‘kaçmak’ demektir. Başına gelen غ ‘üstünü örtmek’ demektir. Üstünü örterek görmemek manasındadır. Orada olduğunu biliyorsun ama üstü örtülü olduğu için görmüyorsun. Başına ك gelirse (كفر) ‘küfür’ olur. ك ‘avuç’ demektir. Avuçla üstüne bastırarak kapatma manasına gelir. Kapatma ile görmemek demektir. ‘Görmezden gelme’ demektir. İki kök birbirine akrabadır.

عفو

‘Af’ demektir. Fazlalığı atmaktan ileri gelir.

Mağfirette suç kayıtta kalır, sicilde görünür ama ceza verilmez. Afda ise sicilde de görünmez ceza da almaz.

إِنَّهُ

إِنَّ: Huruf-u müşebbehe bi-l fiildendir. Te’kîd için gelir.

هُ: O demektir. Zamirdir. Allah’a racidir.

كَانَ

كَانَ: Nakıs fiildir. “-dır”, “-idi”, “oldu” anlamlarına gelmektedir.

 تَوَّابًا

تَوَّابًا: Mübalağalı ism-i fâildir. فَعَّال kalıbındandır. توب kökü iki manayı birden harf-i cer vasıtasıyla içerir. Eğer sonrasında إِلَى gelirse ‘tevbe etmek’ anlamına gelirken عَلَى gelirse ‘tevbeyi kabul etmek’ anlamına gelir. تَوَّابًا mübalağalı ismi fâili Allah’a özgü değildir. Kuran’da insanlar için de kullanılmaktadır.

تاب إِلَى: Yaptığı bir iş veya fiilden vazgeçerek birisine doğru yönelmek demektir.

تاب عَلَى: Birisine indireceği bir iş veya fiilden vazgeçerek ona yönelmek demektir. Allah’a özeldir. توبkökü عَلَى ile geldiği zaman muhakkak Allah’a özeldir. Bu ayette de hazf edilmişعَلَى dönmüştür.

Bu sure Fetih suresi ile ilişkili olabilir. Fetih suresinin gelmesine rağmen insanların hatalarını tekrar edeceği görülmüştür. Bu surede de bu durum özetlenmekte ve Allah’ın yardımının ve fethin gelmemesi düşüncesinin de bu durum için örnek olduğu gösterilmektedir. İnsan da sosyolojik olarak entropiye uğrar, Kuran bu entropiye karşı direncini sağlar. İnsanın da tevbe etmesi sosyal entropiyi yavaşlatır. (Veysel İpekçi)

Allah’ın yardımı sonrasında Allah’ın tevvab (تَوَّابًا) olduğunu söylemesi yani mübalağalı ism-i fâille gelmesi önemlidir. “Üzerine tevbe eder” (تَابَ عَلَيْهِ) demeyip tevvabdır (تَوَّابًا) şeklinde istimrarla ifade edilmesi Allah’ın dinine insanların girmesinin öncesinde tevbe etmenin daha önemli olduğunu düşündürmektedir. (Tayibet Erzen)

Allah bu surede umutsuzluğun yanlış olduğunu, sonunda Allah’ın yardımı ve açılışın geleceğini ve Allah’ın dinine insanların fevc fevc (أَفْوَاجًا) gireceğini söylemektedir. Bu cümle çağlar üstüdür. إِذَا ile geldiğinden her okunduğunda geleceği ifade etmektedir. Bu da göstermektedir ki sürekli olarak Allah’ın dini/düzeni gelecektir. Zulüm düzenleri, zulüm dönemleri gelecek ve sonunda Allah’ın dini gelecektir. Bu sürekli tekrarlanacaktır.

صَدَقَ اللَّهُ الْعَظِيمُ

***

SARF ANALİZİ

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (1)

وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا (2)

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (3)

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (3)