MUKAYESELİ TEFSİRİ

M. Lütfi Hocaoğlu

Editör

Tayibet Erzen

سورة الفاتـحة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (1)

 الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2) الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4) إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5) اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6) صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ (7)

“Yaşatan, çalıştıran Allah’ın doğa ve sosyal kanunlarıyla;

Bütün değerler şuur sahibi toplulukların eğitimcisi, yaşatan, çalıştıran, kurallar döneminin yöneticisi olan Allah’a aittir. Yalnızca sana çalışırız ve yalnızca senden yardım isteriz. Bize planlı projeli bir yolda, nimet verdiklerinin yani ne sapanların ne de onlara haklı olarak kızılanların dışındakilerin yolunda rehberlik et.”

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ(1)

“Yaşatan, çalıştıran Allah’ın doğa ve sosyal kanunlarıyla”

بِ

Burada بِ harf-i ceri ile اِسْم kelimesi bir arada kullanılmıştır. اِسْم kelimesinin hemze-i vaslı (ا) düşmüştür.

Kuran’da dört kere بِاسْمِ رَبِّكَ şeklinde hemze-i vasl yazılı olarak gelmiştir. Üç kere de بِسْمِ اللَّهِ şeklinde hemze-i vasl düşmüş olarak gelmiştir. Mana değişmemektedir. Yazılış farkı vardır.

بِ harf-i cerdir. İstiane manasındadır. Kendisinden sonra gelen ifadeye “yardımıyla” anlamı katmaktadır.

اِسْمِ

اِسْمِ “İsim” demektir. Kelimenin aslı سِمْي dir, kökü سمي’dir.  Çok kullanımdan dolayı sonundaki ي düşmüş ve bu ي’nin yerine kelimenin başına ا şeklinde yazılan hemze-i vasl gelmiştir. Kelimenin asıl kökü olmadığı için okunmaz, yazılırken de yukarıda görüldüğü gibi bazen yazılır, bazen yazılmaz.

Türkçedeki “ad” kelimesinin anlamını kapsar ama anlamı daha geniştir. Bir varlığı tanımlayan, onu diğer varlıklardan ayıran şey isimdir. Görünür, duyulur, hissedilebilir kavramlardır.

Etimolojisi:

س harfi diş anlamındadır. Dişin ısırıp bir şeyin içine girmesinden dolayı kesip, delip içine girme manası kazanır. م harfi su demektir. İkisi bir arada, delinen yerden veya var olan bir delikten sıvının geçmesi, içeri girmesi veya dışarı çıkması anlamındadır. İnsan ve dabbe vücudundaki delikler bu nedenle bu isimle adlandırılır. Arının, akrebin ve bunun gibi canlıların iğnelerini deriden içeriye sokup sıvı şeklinde zehirlerini boşaltmalarından dolayı zehir anlamına da gelmektedir. İçinden bir şeyin, özellikle sıvıların geçtiği delikler bu kökle adlandırılır. İğne deliği de içinden iplik geçtiğinden dolayı سَمُّ الْخِيَاطِ olarak adlandırılır. Delmek özel işaret koymak anlamına gelmiştir. Sonuna gelen ي el demektir. Fonksiyonu gösterir. Özel işaret fonksiyonla sonuçlanmaktadır. Böylece bir varlığın fonksiyonlarını gösteren, onun o olduğuna işaret eden her şey isim olmaktadır.

اللَّهِ

Kökün üç harfi ا, ل ve ه harfleridir.

اللَّه kelimesi الْإِلَهkelimesinden dönüşmedir. Başlangıçtaki إِلَه kelimesindeki hemze ل’a dönüşmüştür. Allah lafzında bu ل üç ل art arda olduğu için okunmaz ama yazılışta şeddelenerek gösterilir. Buna ilaveten اللَّه lafzının ilk harfi hemze-i vasldır. Çünkü kendisinden önce harekeli bir kelime gelince okunmaz hatta لِلَّهِ gibi durumlarda yazılıştan da düşer. Bunun hemze-i vasl olması Allah lafzının başının harf-i tariften geldiğini ve الْإِلَه kelimesinden türediğini desteklemektedir.

اللَّه alemlerin Rabbi’nin özel ismidir. اسْمِ اللَّهِ Allah’ın ismi demektir. Eğer burada “ad” anlamında olsaydı Allah’ın adı zaten Allah olduğundan anlamsız olacaktı. Burada Allah’ın Allah olduğunu gösteren durumları ifade eder. اسْمِ اللَّهِ Allah’ın doğa ve sosyal kanunlarıdır.

بِسْمِ اللَّهِ: “Allah’ın doğa ve sosyal kanunlarının yardımıyla” demektir.

Etimolojisi:

ا harfinin orijinal piktografik yazısı öküz başı  olup, bir hayvanın yaptığı işteki güç ve kuvveti temsil eder. Bu piktografik yazı aynı zamanda şef veya diğer liderleri de temsil eder. İki öküz bir pulluğu çekmek için bağlandığında biri diğerine öncülük eder. Bir boyda, kabile veya ailede şef veya baba daha büyük olarak görülür ve diğerlerini lider veya öğretmen olarak boyunduruğu altına alır.

Bu harfin modern ismi Yunancada alfa, Arapçada elifdir. Bu kökün çeşitli manaları vardır; iki öküz, boyunduruk ve öğretmek gibi. Bu anlamların her biri  piktografik yazısı ile ilişkilidir. Alef kökü () ana kök olan ()’in alt kökü olup, güç, kuvvet ve şef manasında olup muhtemelen  piktografik yazısının orijinal ismidir.

 Çobanın sopasıdır ve otoriteyi temsil eder. Bu iki resmin bir arada olması ‘güçlü otorite’yi temsil eder. Şef veya baba güçlü otoritedir.  Aynı zamanda boyundurukta olan öküz olarak da anlaşılabilir. Birçok yakın doğu kültürü tanrı ’a ibadet eder, sıklıkla ‘el’ olarak telaffuz edilir ve heykel ve oymacılıkta boğa olarak resmedilir.  kelimesi İbrani İncilinde genellikle Allah veya diğer tanrılar için kullanılır.

Buna göre ال Arapçadan önce semitik dillerde tanrı demektir. Arapçada ه harfi eklenerek إِلَه şeklinde kullanılmıştır. Buradaki ه harfinin orijinal piktografisi h, ayakta durmuş iki kolunu yukarı kaldırmış bir adamdır. Modern İbranicede ve orijinal olarak bu harfin adı hey’dir. İbranicede hey, büyük bir görüntüye bakar gibi seyretmek manasına gelir.

ه aynı zamanda nefes almak ve iç çekmek manalarına da gelir, büyük bir görüntüye bakınca iç çekmek gibi. Harfin anlamları; seyretmek, bakmak, nefes almak, iç çekmek, açığa vurmak veya büyük bir görüşe dikkat çekince onu açığa vurma manasında vahiydir(ilham).

Modern İbranicede bu harfin sesi h’dir. Orijinal olarak bu harf sessiz olarak çifttir, eh şeklinde. Yunanlılar bu harfi epsilon olarak kabul ettiler.

Bu harf yaygın olarak the (belirlilik ifade eder) manasında bir ön ek olarak kullanılır, ha’arets yani yer kelimesinde olduğu gibi.

الرَّحْمَنِ

Kelimenin kökü رحم‘dir. الرَّحْمَنِ Mübalağalı ism-i fâildir. “Merhametli” demektir. فَعْلَان kalıbından gelmiştir. Mübalağası daha fazladır. Aslında م ile ن arasında ا vardır ama yazılmaz, okunur.

الرَّحِيمِ

Kelimenin kökü رحم‘dir. الرَّحِيمِ Mübalağalı ism-i fâildir. “Merhametli” demektir. فَعِيل kalıbından gelmiştir. Mübalağası رَحْمَن’dan daha düşüktür. Bu kalıp aynı zamanda ism-i mef’ûl manasında sıfat-ı müşebbehe kalıbıdır. Bu nedenle hem fâil hem de mef’ûl anlamına gelen bir kalıptır. Bu yönüyle de رَحْمَن’dan farklıdır.

رَحِيم kelimesinde bir fiile karşılık merhametli olmak durumu varken رَحْمَن kelimesinde karşılıksız merhametli olmak durumu vardır. Bu iki kelime de Allah lafzının sıfatı olarak gelmiştir. Yani Allah hem karşılık olarak merhamet eder hem de karşılık olmadan merhamet eder. Bu nedenle Rahman/ رَحْمَن sıfatı Allah’ın yarattığı ister iyi ister kötü olsun tüm kulları için geçerlidir. Rahim/ رَحِيم sıfatı ise iyi kulları için geçerlidir. Bu nedenle Rahman “Yaşatan”, Rahim ise “Çalıştıran” anlamına gelmektedir.

Bir toprağa tohum ektiğiniz zaman size ürünü verir. Bu, Rahman sıfatının yansımasıdır. Zaten Rahman Sûresi de bu özellikleri anlatan bir sûredir.

Rahimde ise siz Allah’ın istediği gibi bir kul olursunuz, Allah da size merhamet eder.

Rahman sıfatı yalnız Allah’a aittir. Başka bir varlığın sıfatı olamaz, isim olarak da konulmaması gerekir. Rahim sıfatı ise Allah’ın kullarına da ait olan bir vasıftır, isim olarak da konulması uygundur.

Rahman Kuran’da Allah lafzı gibi özel isim olarak da kullanılır. Rahim ise Kuran’da her zaman sıfat olarak kullanılır. İkisi beraber sıfat olarak geldiğinde mutlaka önce Rahman kelimesi gelir.

Etimolojisi:

ح harfi “hareket” demektir. م harfi “su” demektir, toplanmayı ifade eder. İkisi bir arada حم “hareket edip toplanmak, yaklaşmak, yakınlaşmak” anlamındadır. Başa gelen ر baş, başlangıç, başa dönüş, tekrar anlamındadır. Sebep bildirir. Yaklaşmanın, yakınlaşmanın tekrarlayıcı olduğunu gösterir, “tekrar tekrar yaklaşmak” anlamına gelir. Bu haliyle merhamet anlamındadır.

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2)

“Bütün değerler şuur sahibi toplulukların eğitimcisi olan Allah’a aittir.”

الْحَمْدُ

Kökü حمد‘dir, camid isimdir, “değer vermek” anlamındadır. Kuran’da الْحَمْدُ şeklindeki harf-i tarifle geçişlerin hepsi Allah için gelmektedir. بِحَمْدِ şeklindeki geçişlerin hepsi rab/رَبّ ile beraber izafet şeklinde gelmektedir. حَمِيد şeklinde sıfat-ı müşebbehe olarak yalnızca Allah için kullanılır. الْحَمْدُ istiğrak içindir yani “bütün hamdlar” anlamındadır.

Makam için mahmud/مَحْمُود (değer verilen) denmekte, Peygamberimizin adı Muhammed/مُحَمَّدٌ olarak “kendisine çokça değer verilen” anlamındadır. Allah’ta ise değer verilme sıfat şeklindedir. Bu nedenle حَمِيد şeklinde sıfat-ı müşebbehe olarak yalnızca Allah için kullanılır.

Etimolojisi:

م harfi su demektir. Büyüklüğü, toplanmayı, belirsizliği ifade eder. Köklerin başına gelince mekan ve zaman manası kazandırabilir. د ise hareketi ifade eder. İki kök bir araya gelince mekânda ve zamanda uzamayı ifade eder. Başına gelen ح “sıcaklık” demektir. Üçü bir arada حمد “sıcaklık gerekçesiyle yayılma”yı ifade eder. Buradaki sıcaklık soyuttur ve “değer” manasındadır. حَمْد “değerin yayılması, bilinmesi, değer verilmesi” anlamındadır.

لِلَّهِ

لِلَّهِ “Allah içindir” demektir. Buradaki لِ harf-i ceri temlik veya ta’lil için olabilir. Eğer الْحَمْدُ mastar ise (değer vermek) o zaman لِ ta’lîl için olur. “Değer vermek Allah içindir” anlamına gelir. Eğer الْحَمْدُ isim ise (değer) o zaman لِ temlik için olur. “Bütün değerler Allah’ın mülkündedir” anlamına gelir. “Değerlerin yönetimi Allah’a aittir” demektir.

رَبِّ

Kökü ربب olup, vezni فَعْلِ‘dir. Camid, eril, müfret bir kelimedir.

Etimolojisi:

Resh (ر) harfi baş ile gösterilir ve başlangıç noktasını ifade eder. Başa dönüşle ‘tekrar’ manasına da gelir.

Bet (ب); ev, çadır, aile aynı zamanda içeride, ile, içerisi, dahilinde demektir.

Bu iki harften oluşan ana kök eski İbranicede ‘artmak, bereketli olmak’ gibi manalara gelmektedir. ب harfinin ‘aile’ manasına da gelmesi, üremeyle ilişkili olarak artış kavramını da izah etmektedir. İçerdeki artış olarak mana verirsek, kişinin bilgisinin artmasıyla eğitilmesi manası oluşabilir.

Diğer bir bakış açısıyla ب içeriyi ifade ederken ر da başı ifade eder. Yani içeride olan baş olarak bir toplulukta baş olarak görülen, sözü dinlenen eğitimciyi ifade eder.

Bu nedenle ayette فَصَلِّ لِلَّهِ denmemiş, فَصَلِّ لِرَبِّكَ denmiştir. Bu nedenle tesliye etmek eğitimle ilgilidir. فَصَلِّ لِرَبِّكُمْ şeklinde veya فَصَلُّوا لِرَبِّكُمْ şeklinde söylenmemiştir. Eğer bu şekillerde söylenseydi “Rabbinize tasliye et” veya “Rabbinize tasliye edin” denmiş olurdu ve eğitimin bireysel sorumluluğundan çok toplumsal sorumluluğu ön planda olurdu. Burada herkesin bireysel olarak kendi eğitiminden sorumlu olduğunu göstermektedir.

الْعَالَمِينَ

Kökü علم‘dir. Kuran’da 74 kere الْعَالَمِينَ şeklinde marife, kurallı, eril, çoğul olarak geçmektedir. Tekil veya ikil geçişi yoktur. Camid isim olduğu halde kurallı erkek çoğul gelen istisnai kelimelerdendir. Ortaya gelen elif bilme manasına, müşareket yani ortaklık manası katmaktadır. Bu nedenle “aynı dönemde yaşayan ve birbirlerini bilen, birbirleri tarafından bilinen şuur sahibi topluluklar” anlamına gelmektedir. Her zaman marife gelmesi bütün toplulukları ifade etmesinden dolayıdır.

Burada رَبِّ الْعَالَمِينَ şeklinde Allah’ın sıfatı olarak gelmektedir. “Alemlerin eğitimcisi” demektir. Allah’a özel bir tamlamadır. Başka birisi alemlerin rabbi olmaz.

الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3)

“Yaşatan, çalıştıran”

Rahman/ الرَّحْمَنِve Rahim/ الرَّحِيمِkelimeleri burada besmeleden sonra Allah’ın sıfatı olarak ikinci defa gelmektedir.

مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4)

“Kurallar döneminin yöneticisi”

مَالِكِ

Kökü ملك‘dir, fiil olarak 2.babda “Yönetmek” anlamındadır. Burada ismi fail olarak gelmektedir.

Buna örnek olarak Kur’an’da Neml Suresi 23. ayette إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ diyerek erkekleri yöneten kadından bahsetmektedir. Burada هُمْ zamiri gelmektedir. Tağlib gereği هُمْ = هُمْ + هُنَّ olduğundan erkek ve kadınlardan oluşan topluluğu yönetiyor anlamına gelebileceği gibi هُمْ zamirinin döndüğü bir kelime olmadığından yalnızca erkekleri de ifade ediyor olabilir.

Kur’an’da ملك kökünden birçok kelime geçmektedir. Bunlardan bazıları malik/مَالِك ile ilişkili olarak aşağıda incelenmiştir.

Etimolojisi

م muazzamlık, ل bağ kurmadır. Yani bağ kurulmuş muazzam yapı manası oluşur. Sonuna gelen ك avuç demektir. Baskı, boyunduruk altına alma demektir. Sonuna geldiği için sonuçtur. Üçü bir arada “muazzam ve birbirine bağlı yapının boyunduruk altında kontrol edilmesi” demektir. Bu şekliyle “yönetim” demektir.

Melekût/مَلَكُوت ise bunun mübalağalısıdır. Sonuna gelen و bağlantı demektir, ت hedef demektir, anlamı spesifikleştirir. Yönetimin belirli hedeflerle bağlantılı bir şekilde gerçekleşmesidir. Melekût Allah tarafından belirli hedeflerle gerçekleştirilir. Kontrol altındadır. Her şeyin gerçekleşmesinin gücü ve yönetiminin Allah’a ait olduğunu göstermektedir

  مُلْك/Mülk

Mülk/مُلْك “yönetim” demektir. Bunu ayetlerle inceleyelim.

TABLO-1

  مَلِك/Melik

TABLO-2

Melik/مَلِك yönetici demektir. Kural koyucudur, arkasında ordu gibi bir güç vardır. Savaşa giden yöneticiye Kuran’da melik denmektedir. Aynı zamanda Yusuf suresinde melikin dini ifadesi de kural koyucu olduğunu göstermektedir. Nebi tarafından savaş için atanması da orduyu yönettiğini göstermektedir.

  مَلِيك/Melîk

مَلِك kelimesinin mübalağalı ism-i fâilidir.

  مَلَك/Melek

TABLO-3

 مَلَكُوت/Melekût

Kuran’da dört kere geçmektedir. İkisi semavat ve arzın melekûtu, ikisi ise her şeyin melekûtu şeklindedir.

TABLO-4

يَوْمِ

Kökü يوم‘dir, zaman zarfı olarak kullanılan gayr-ı mutasarrıf bir kelimedir. الْيَوْمَ şeklinde gelirse “bugün” demektir. Ayı zamanda ahd için harf-i tarifle gelir, o zaman belirli bir günü ifade eder.

يَوْمَ şeklinde izafetle gelirse muzafun ileyhi olan kelime ya da cümlenin gerçekleştiği dönemi ifade eder. Aşağıdaki ayetlerden de anlaşılacağı gibi hem “gün” hem “dönem” manasına gelebildiği gibi “gündüz” manasına da gelmektedir. Aslında genel manada dönem demek gayet uygun olmaktadır. Çünkü alınan moda göre dönem tüm manaları içerebilir. Modun 24 saat olması gün, 12 ay olması yıl manasına gelecektir.

TABLO-5

Kur’an’da hem isim hem de sıfat tamlaması şeklinde gelmektedir. Bu tamlamalarla يَوْم kelimesinin manası daha iyi anlaşılmaktadır. Aşağıdaki tabloda bunlara yer verdik

İsim tamlaması (isim-isim şeklinde) ve sıfat tamlaması olarak geçen يَوْم kelimeleri:

الدِّينِ

Din kelimesi mana değişikliğine uğramıştır. Günümüzde sosyolojik manada kullanılan din kelimesi ile Kuran’da geçen din kelimesi farklı anlamlardadır.

Günümüzde din kelimesi “inanç” anlamındadır. Hıristiyanlık dini, Yahudilik dini, İslam dini şeklinde kullanılmaktadır. Kuran’da Hıristiyanlık dini ve Yahudilik dini ifadesi geçmediği gibi İslam dini ifadesi de geçmez, “din olarak İslam” ifadesi geçer. Din kelimesi Kuran’da düzen (hukuk düzeni) anlamındadır.

Sözlüklerde de din kelimesi inanç anlamında değildir.

• Makayisu- Luga (İbn Fâris, ö.1004) bu kelimenin manasının الانقياد والذُّل den geldiğini söylüyor. Yani uysallık ve ast olmak.

(دين)  الدال والياء والنون أصلٌ واحد إليه يرجع فروعُه كلُّها. وهو جنسٌ من الانقياد والذُّل. فالدِّين: الطاعة، يقال دان لـه يَدِين دِيناً، إذا أصْحَبَ وانقاد وطَاعَ. وقومٌ دِينٌ، أي مُطِيعون منقادون. والمَدِينة كأنّها مَفْعلة، سمّيت بذلك لأنّها تقام فيها طاعةُ ذَوِي الأمر.

• “İnkıyad ve zülden bir cinstir” diyor. Yani uysallık ve ast olmanın bir cinsidir. Din, itaattir. Denilir ki “ona deyn etti, deyn eder ve dinen”. “Arkadaş olduğu, uysal olduğu ve itaat ettiği zaman” denilir.
• Kavmun dinun ifadesi de “uysallıkla itaat edenler” demektir.
• Medine, onun içinde emir sahiplerine itaatin kıyam etmesinden dolayı bu şekilde isimlendirilir.

دِين düzen demektir. Talimatlara, emirlere ve kurallara uysallıkla itaat etmek manasındadır. دين kökünden ikinci babdan mastardır. Bu mastar manasından aynı kelime uysallıkla itaat edilen talimatlar, emirler ve kurallar bütünüdür, hukuk düzenidir.

Etimolojisi:

• د (kapı), ي (el) ve ن (filiz) harflerinden oluşur.
• د harfinin temel manası kapıdır ancak onunla ilişkili başka birçok anlamı da vardır. İleri ve geri hareket anlamına gelir, çadırdan veya kapıdan içeri girip, geri çıkmak gibi. Bu da harfe “hareket” manası kazandırır.
• ي harfinin piktografisi bir kol ve eldir. Anlamı; çalışmak, yapmak ve fırlatmaktır, elin işlevlerinde olduğu gibi. Bir nevi “fonksiyon” demektir.
• ن harfinin antik piktografisi çıkan bir tohum olup yeni bir nesil fikrini temsil eder. Buradan “devamlı” ve “kalıcı” anlamaları da kazanır.

د kapı demektir. İleri geri hareket anlamına gelir. ن tohum demektir. Nesli ifade eder ve ardışıklıkla beraber devamlılığı gösterir. İkisi bir arada دن ardışık şekillerde ileri geri hareketi ifade eder. Bu şekliyle birbirlerine gitme gelmeyi, yaklaşmayı gösterir. Ortaya gelen ي el demektir. Fonksiyonu ifade eder. İleri geri gitme, yaklaşma sürecinin bir fonksiyon olduğunu gösterir. Bu şekliyle üçü bir arada دين “kişiler arasında meydana gelen fonksiyonel hareketler” anlamına gelir. Burada fonksiyon bu hareketlerin sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesini sağlayan kurallar bütünüdür. Kişiler arasındaki ilişkilerde uyulması gereken kurallardır. Bu şekliyle din demektir. Kurallara dayanan mal hareketleri, borçlanma da deyn demektir.

Kur’an’da يَوْمِ الدِّينِ dışında aşağıda geçen ifadeleri de inceleyeceğiz.

• يَوْمَ الْقِيَامَةِ
• الْيَوْمِ الْآخِرِ
• الْآخِرَةُ
• يَوْمِ يُبْعَثُونَ

يَوْمِ الدِّينِ şeklinde geçişler

TABLO-6

يَوْمَ الْقِيَامَةِ şeklinde geçişler

TABLO-7

Kıyamet yevminin özellikleri:

• Azap var, azaba uğrayanlar var, azabı katlananlar var, azabın kötüsü var
• İhtilafların hükmü, açıklanması
• Tezkiye edilme var
• Allah’la konuşması/konuşmaması
• İnsanları seviyelendirme
• İkinci hayatın başlangıcı
• Allah’ın nazar etmesi/etmemesi
• Dünya hayatının ecirlerinin ödenmesi
• Bazılarının rezil olması
• Toplanma bu dönemin kapsamında değil
• Birbirini savunma yok
• Hüküm verme var
• Şehitlik var
• Süslenme ve beslenme var
• Rablerinin olmadığı şeklinde gafletin olmaması
• Allah adına iftira edenler tarafından kavranamaması
• Dünya hayatı gibi lanet olması
• Liderler kavimlerinin önünde ateşe giderler.
• Zikirden yüz çevirenlerin bir vizr yüklenmesi
• Başkalarını saptıranların bu dönemde saptırdıklarının vizrlerini yüklenmeleri
• Kötü olma
• Allah’ın soru sorması
• Yorumlamalar var
• İnsanı karşılayan, neşredilmiş bir kitabın olması
• Öncesinde karyelerin tamamı helak edilecek veya şiddetli azaba uğrayacak olması
• İblis’in kıyamet yevmine kadar ertelenmesi
• Haşrolmanın olması
• Kıyamet yevminde veznin ikame edilmesi, rablerinin ayetlerini ve onunla karşılaşmayı görmezden gelenler için kıyamet yevminde veznin ikame edilmeyecek olması
• Rahman’a kulların gelişinin fert fert olması
• Allah’ın zikrinden yüz çevirenlerin âmâ olarak haşr olunması
• Mizanların kurulması
• Gruplara ayrılmanın olması
• Baas gününü kapsaması
• Ateşe gidene yardım edilmemesi, kabîh (çirkin) görünme durumu olması
• Huzurda bulunmanın olması
• Başlamadan gece-gündüz kavramlarının bitmesi
• İftira edilenlerin iftira edenlere sorulması
• Putları sevgi edinenlerin bazılarının bazılarını görmezden gelmesi ve lanetlemesi
• Şerik haline getirilen ölmüş insanlar kendilerini şerik yapanların şirklerine küfredecekler
• Hüsran vardır
• Hasımlaşma (çekişme) olması
• Yüzlerin siyahlaşması var
• Gerçekleşmeyen ama gerçekleşebilecek olan şeyler arşivlenir.
• Bir kısmın emniyette olması
• Allah’ın dunundakilere kıyamet yevmine kadar dua edilecek olması
• Amellerin haber verilmesi
• Akrabalıkların ve evladın fayda sağlamaması
• Kıyamet yevmine ulaşan yeminlerin olmaması
• Kıyamet yevmi zamanında göz kamaşması, kamerin husufu, güneş sisteminin bir araya toplanmasının olması

الْيَوْمِ الْآخِرِ şeklinde geçişler

TABLO-8

الْآخِرَةُ şeklinde geçişler

Ahiret Kuran’da hayat olarak değil, dâr olarak geçmekte ve dünya hayatı ile beraber çokça kullanılmaktadır.

وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

Dünya hayatı ancak oyun ve eğlencedir. Ahiret dâr sığınanlar için daha hayırlıdır. Akletmez misiniz? (Enam 6/32)

Hayat – Dâr

Dünya – Ahiret

Ayette hayat dâr ile dünya ahiret ile karşılaştırılmıştır.

وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

Bu dünya hayatı ancak oyun ve eğlencedir. Muhakkak ki ahiret dâr o hayattır, bilseydiniz.

(Ankebut 29/64)

Bu ayette ahiret dârın hayatlardan meydana geldiğini göstermektedir. الْحَيَوَانُ kelimesi Feelân/ فَعَلَان kalıbından gelmiştir. Bu kalıbın kullanılması hareketi ifade eder. Cereyan, deveran, hezeyan, heyecan, heyelan gibi kelimeler bu kalıptan gelir. Buna göre dâr/دَار hayatlardan meydana gelmektedir. Bu nedenle ahiret hayatı denmez, ahiret dârı (isim tamlaması) veya ahiret dâr (sıfat tamlaması) denir. Döngüsel olarak tekrarlayan hayatlar burada dâr ile ifade edilir.

يَوْمِ يُبْعَثُونَ şeklinde geçişler

TABLO-9

• يَوْمَ الْقِيَامَةِ
• يَوْمَ الدِّينِ
• الْيَوْمِ الْآخِرِ
• الْآخِرَةُ
• يَوْمِ يُبْعَثُونَ

Ölümle başlayıp Allah’a geri döndürülme ile biten, yargılanmayı, hesaplaşmayı, değerlendirmeyi ve en nihayetinde ödül veya cezanın belirlenmesini içeren bu süreç yukarıda adı geçen beş kavram ile ilişkilidir.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5)

“Yalnızca sana çalışırız ve yalnızca senden yardım isteriz”

إِيَّاكَ

Sana demektir. Mensub munfasıl zamirdir.

نَعْبُدُ

Kökü عبد‘dir, birinci şahıs çoğul fiil çekimidir . عَبَدَ-يَعْبُدُ 1. babda “kulluk etmek” demektir. عَبْد kul, köle demektir.  

Etimolojisi:

Ayin bakmak ve izlemek aynı zamanda bilgi, gözün bilginin penceresi olması manasındadır.

İbranice’de bu iki harf bir arada ‘gözün kapısı’ manasına gelir ve kişinin kendi gözünden bir pencere gibi dünyaya açılması ve oradan tecrübe ve bilgi edinmesi anlamında kullanılır. Buna ilaveten “kapıyı gözlemek” anlamındadır.

Dalet harfinin temel manası kapıdır ancak onunla ilişkili başka birçok anlamı da vardır. İleri ve geri hareket anlamına da gelir. Kapının içle dış arasında bir set oluşturup ayırma, bölme, geçici engel oluşturma ve bölmeler arasında kapalılık, gizlilik oluşturma özelliği de vardır.

Kapı içeriden gözlendiğinde عد, dışardan gözlendiğinde دع kullanılır. Bu nedenle عد düşmanlık kökünde kullanılır. Düşman gelecek diye kapının gözlenmesiyle ilgilidir (عدو). Kapı dışarıdan gözlendiğinde dışarıdaki içeri girememekte, uzakta kalmaktadır. Bu nedenle bu iki harf bir arada uzaklık anlamı ifade etmektedir. ب harfi ev demektir. İçeriyi ifade eder. Ortada geldiği için süreçle ilgilidir. Dışarıda olup içeriye ait olan, içeri için çalışan kimse olarak kul, köle emektir.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ

“İbadet ederiz Sana” anlamındadır. Devrik cümledir. Aslında kısa olarak نَعْبُدُكَ şeklinde gelebilirdi. Bu durumda “Sana ibadet ederiz” anlamında düzenli cümle olurdu. Kuran’da devrik cümle gelmesinin sebebi tahsis içindir. “Yalnızca” anlamını verir. Yani buradaki anlam “Yalnızca sana ibadet ederiz” dir. Buna göre buradaki “Sen” ifadesi Allah’tır. Önceki ayetlerde Allah lafzı üçüncü şahıs (O) iken bu ayette ikinci şahıs (Sen) olmaktadır.

Allah’a ibadet ne demektir?

Allah’ın dini yani düzeni için çalışmak demektir. Allah’ın kurallarının geçerli kurallar olması için çalışmak demektir.

مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ

“O’nun aşağısında ibadet ettikleriniz yalnızca sizin ve atalarınızın onları isimlendirdiği isimlerdir. Allah onlara hiçbir güç indirmemiştir. Hüküm yalnızca Allah’a aittir. Yalnızca kendisine ibadet edilmesini emretti. Bu doğru dindir. Ancak insanların çoğunluğu bilmezler.” (Yusuf 12/40)

Bu ayette Yusuf Peygamber zindan arkadaşlarıyla konuşurken ibadet tanımlamaktadır. Önce isimlere ibadetten bahsetmektedir. Sonra hükmün yalnızca ibadet edilmesi gereken Allah’a ait olduğunu söylemektedir. Yani ibadet edilen hükümleri uygulanandır. Allah yalnızca kendisinin hükümlerinin uygulanmasını istemektedir. İşte Allah’ın hükümlerini uygulamak doğru dindir. Doğru olmayan dinler Allah’ın hükümlerinin uygulanmadığı dinlerdir. Ancak insanların çoğu bunu bilmezler. Bazı isimler uydururlar ve o isimlere ibadet ederler. O isimler adlar demek değildir. İsim ad anlamını da kapsar ama burada kurallar demektir. İsim bir varlığın veya bir kavramın o olduğunu gösteren şeydir. Allah’ın ismiyle (bismillah) demek Allah’ın kurallarıyla demektir. Kapitalizm bir isimdir. Kuralları vardır ve uygulanmaktadır. Komünizm de bir isimdir. Ekseriyet demokrasisi de bir isimdir, insanlar bunu isimlendirmişlerdir ve buna ibadet etmektedirler. Onun için çalışmakta, onun kurallarını uygulamakta, onun kuralları ile yönetime gelmekte ve onun kuralları ile yönetmektedirler. İsterse alınları secdeden kalkmasın ekseriyet demokrasisi ismi için ibadet etmektedirler. Oysa Allah yalnızca kendisine ibadet edilmesini istemektedir. Yani Allah’ın kuralları için çalışmalı ve Allah’ın dinini yani düzenini getirmek ve uygulamak için çaba göstermeliyiz. İşte o durumda Allah’a ibadet etmiş oluruz.

“Allah’tan başkasına ibadet etmeyin” ifadesi Kuran’da o kadar çok yerde geçmektedir ki. İnsanların en çok yaptığı şeydir Allah’tan başkasına ibadet etmek. Herkes putların karşısında tapınmayı Allah’tan başkasına ibadet etmek sanmaktadır. Putlara ibadet etmek o putlar adına uydurulmuş kurallar koymak ve bu kuralları uygulamak için çalışmak demektir.

وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ

“Yalnızca Allah’a O’nun için uyumlular olarak dini saflaştırarak ibadet etmekle ve salatı ikame etmekle ve zekâtı vermekle emrolundular ve bu kayyımenin dinidir.” (Beyyine 98/5)

İbadetin nasıl olacağı bu ayette açıklanmaktadır: Allah için dini yani düzeni saflaştırmak. Düzen içinde Allah’ın kuralları dışında hiçbir kural kalmayacak şekilde çalışmaktır. Bu ayette namaz kılmanın da zekât vermenin de ibadet olmadığı gayet açıktır. Günümüzde ibadet denilince insanlar namaz, oruç, hac, zekâttan ibaret sanmaktadırlar. İbadet Allah’ın düzeni için çalışmak demektir. Dinin kayyım olması da Allah’ın kuralları dışında kuralların kalmamasına bağlıdır.

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

“Ey iman edenler, rükû edin, secde edin, rabbinize ibadet edin ve hayr yapın. Umulur ki iflah olursunuz.” (Hac 22/77)

Bu ayette de rükû, secde ve hayır yapmanın ibadetten farklı olduğu görülmektedir.

قُلْ يَاأَيُّهَا الْكَافِرُونَ (1) لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ (2) وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ (3) وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْ (4) وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ (5) لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ (6)

“De ki “Ey kâfirler, sizin ibadet ettiğinize ben ibadet etmem ve siz benim ibadet ettiğime ibadet edenler değilsiniz ve ben sizin ibadet ettiğinize ibadet eden değilim ve siz benim ibadet ettiğime ibadet edenler değilsiniz. Size aittir sizin düzeniniz ve bana aittir benim düzenim.” (Kâfirun 109/1-6)

En son ayet ibadeti özetlemektedir. Benim düzenim banadır, benim düzenim Allah’ın istediği şekildedir, O’nun kuralları geçerlidir. Sizin düzeniniz sizedir. Siz Allah’ı görmezden gelenlersiniz ve düzeniniz Allah’tan başkalarına ibadeti yani onların kurallarını uygulamayı gerektirmektedir. Allah’ın düzeni için çalışmak, O’nun kurallarını geçerli hale getirmek Allah’a ibadet etmektir. Şirk ise Allah’ın kurallarına aykırı kuralları kurallar haline getirmektir.

يَاأَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا

“Ey babacığım, şeytana ibadet etme. Kesinlikle şeytan Rahman’a asidir.” (Meryem 19/44)

Burada İbrahim Peygamber babasına “şeytana ibadet etme” demektedir. Buna göre babası şeytana ibadet etmektedir. Şeytanın kurallarını geçerli kurallar haline getirmişlerdir. Şeytana ibadet etmek şeytanın istediği düzenin gelmesi ve sürdürülmesi için çalışmaktır.

أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَابَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ

“Size “şeytana ibadet etmeyin, kesinlikle o sizin için açık bir düşmandır” diye ahdetmedim mi ey Âdem oğulları.” (Yasin 36/60)

Allah bu ayette Âdem oğullarına şeytana ibadet etmemelerini söylemektedir. Şeytanın istediği kuralların gerçekleşmesi için çalışmayın demektir. Düzenimiz içinde Allah’ın istediği değil, şeytanın istediği kuralları koyar ve uygularsak şeytana ibadet etmiş oluruz.

Allah’a ibadet etmek Allah’ın kurallarını koymak, korumak ve uygulamaktır. Allah’ın kuralları dışında kuralları getirmek, o kuralları uygulamak, o kuralları korumak, o kuralların iyi olduğunu iddia etmek Allah’tan başkasına ibadet etmektir. Bu kuralları koyan insan ise o insana ibadet etmiş olursunuz. İsterse yaşamış ve ölmüş olsun, o insana ibadet etmiş olursunuz. Haşr gününde o insan “bana ibadet ettiklerinden gafildim” diyecektir. Koyulan ve uygulanan kurallar bir insanı referans göstermiyor olabilir. İsimlendirilmiş özel bir isim olabilir. Kapitalizm, komünizm, ekseriyet demokrasisi gibi isimler olabilir. Bu durumda onlara ibadet etmiş olursunuz. Allah Kuran’da birçok yerde bundan kaçınmamız gerektiğini, yalnızca O’na ibadet etmemiz gerektiğini yani yalnızca O’nun kurallarını geçerli kurallar haline getirmemiz ve o kurallar için çalışmamız gerektiğini söylemektedir.

Fatiha Suresi’nde takdim tehir yaparak “Yalnızca sana ibadet ederi”z ifadesi geçmiştir. Yani her gün Fatiha’yı okuyan kimse bunu demektedir. Ancak anlamını bilmemekte ve ibadeti ritüellerden ibaret sanmaktadır.

إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ

نَسْتَعِينُ

İstif’âl bâbındandır. عون kökündendir. “Yardım isteriz” demektir. Burada da cümle devriktir. “Yalnızca senden yardım isteriz” anlamındadır. Hem önceki cümlede hem de bu cümlede birinci çoğul şahıs (biz) kullanılmıştır. İbadet birlikte yapılmakta, yardım da birlikte istenmektedir. Fatiha Suresi her rekâtta okunan bir suredir. Topluluk halinde hareketi gerektirmektedir.

Etimolojisi

عون kökü genel yardım demektir. Orta yaşta olan ineğe ve ata عَوَان denmesi de muhtemelen yardım etme gücünün en yüksek olduğu dönemde olmalarındandır. Etimolojik olarak عن kökünden gelmesi en muhtemeldir. ع göz demektir. ن filizlenmiş tohum demektir. Tohumun dışarı çıkmasının gözle görünür olması demek ortaya çıkanları ifade eder. Ortadaki و süreçle ilgilidir. Gözle görünür olanların bağ kurma sürecinden dolayı güç oluşmayı ve sonuçta yardımı ifade eder.

İstif’âl bâbına geçmesiyle talep etkisi ortaya çıkmıştır. Yardım istemek anlamına gelmiştir.

Yardım anlamına gelen diğer kelimeler

نَصْر

عَوْن genel işlerde yardım iken نُصْرَة tehlike, sıkıntı, savaş hallerinde kişiyi bu durumlardan kurtarmak için yapılan yardımdır.

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ

“Siz zeliller iken Allah size Bedir’de yardım etmişti.” (Ali İmran 3/123)

(Savaşta yardım)

فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ

“Küfredenler ikinin ikincisi olarak onu çıkardığında Allah ona yardım etmişti.” (Tevbe 9/40)

(Tehlike durumunda yardım)

إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ

“Allah size yardım ederse size galip gelecek yoktur.” (Ali İmran 3/160)

(Savaşta yardım)

إِمْدَاد

م harfi köklerin başına gelince mekan ve zaman manası kazandırabilir. د ise hareketi ifade eder. İki kök bir araya gelince mekânda ve zamanda uzamayı ifade eder.

Sülasi olarak mekânda ve zamanda uzama iken if’âl bâbında bir şeyi veya şeyleri uzatarak yardım etmektir. İhtiyaç halinde yapılan yardımdır. Yardım olarak uzatılan cümlede بِ harf-i ceri ile geçer.

وَاتَّقُوا الَّذِي أَمَدَّكُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ (132) أَمَدَّكُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِينَ (133) وَجَنَّاتٍ وَعُيُونٍ (134)

“Size bildiklerinizle yardım edene sığının. Size yararlı hayvanlarla, oğullarla, bahçelerle ve pınarlarla yardı etti.” (Şuara 26/132-133)

Burada yardım olarak en’âm, oğullar, bahçeler ve pınarlar kullanılmıştır.

اسْتِغَاث

إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُرْدِفِينَ

“Hani rabbinizden yardım istediğinizde size ‘Size ara arda bin melek ile yardım edenim’ diye cevap vermişti.” (Enfal 8/9)

Bu ayette yardım isteme istiğase ile olurken yardım etme imdad ile olmaktadır.

غَيْث kuraklık durumunda beklenen yağmur demektir. Susuzluğun zirvesinde su istemek demektir. Buradan istiğase en sıkıntılı anda yardım istemek demektir.

Yukarıdaki ayette savaşı artık kaybetmek neredeyse kesinleşmişken bu en sıkıntılı durumda yardım istenmiştir.

اسْتِصْرَاخ

Şiddetli çığlık demektir. Sesle yardım istemektir.

وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ (15) قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (16) قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ (17) فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خَائِفًا يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ (18)

“Dedi ki: «Rabbim, gerçek şu ki, ben kendi nefsime zulmettim, artık beni bağışla.» Böylece (Allah) onu bağışladı. Hiç şüphe yok O, bağışlayandır, esirgeyendir.[16] Dedi ki: «Rabbim, bana verdiğin nimetler adına, artık suçlu-günahkârlara destekçi olmayacağım.»[17] Böylece şehirde korku içinde (çevreyi) gözetleyerek sabahladı. Derken, bir de baktı ki, dün kendisinden yardım isteyen (kişi, bugün de) kendisine yardım için bağırıyor. Musa, ona dedi ki: «Sen gerçekten açıkça bir azgınsın.”

(Kasas 28/16-18)

Bu ayetlerde Musa’dan yardım isteyen ilk başta istiğase ile yardım istemiştir. Yani kaybetmesi kesin olan bir durumda yardım istemiştir. Ertesi günü anlatan ayette ise dün istinsar etti denmiştir. Bu da tehlike anındaki yardımı ifade etmiştir. Yani hem istiğase hem de istinsar durumu geçerlidir. Sabahki durumdaki yardımı ise isrisrâh ile istemiştir. Sesle yardım istediğini ifade etmektedir.

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6)

“Bize planlı projeli bir yolda rehberlik et.”

اهْدِنَا

“Bize rehberlik et” anlamındadır. 2. Babdan emir fiildir, kökü هدي‘dir.  Mef’ûlü mensub muttasıl zamir olan نَا yani bizdir.

هَدَى “rehberlik etti” demek iken اهْدِ “rehberlik et” demektir.

Etimolojisi

ه harfi hareket demektir. د harfi kapı demektir. هد kapıya hareket demektir. Kapı sınırlı bölge ve giriş yeri olduğu için ikisi bir arada varılacak yerin giriş noktasına doğru hareket demektir. ي fonksiyon demektir ve son harf olduğu için sonuç bildirmektedir. Buradaki fonksiyon hedeflenen yere varmayla ortaya çıkacaktır.

هدي “bir hedefe yönelip bir sonuç elde etmek”tir.

Bu fiil müteaddi fiildir. Birisini bir hedefe yöneltip o hedefe varması için rehberlik etmektir.

Burada Fatiha’yı okuyan kimse Allah’a dua etmektedir. Allah’a yapılan emir fiiller duadır. Allah’tan kendisine bir hedef belirlemesini ve o hedefe giderken yol göstermesini istemektedir. Yani hedefsiz bir yaşamımızın olmaması gerektiği sonucuna varabiliriz.

الصِّرَاطَ

الصِّرَاطَ kelimesinin Fatiha’da iki kıraati vardır. Hem الصِّرَاطَ hem de السِّرَاطَ şeklindedir.

صرط- سرط

Etimolojisi

(oluşturulan ince, dar yol): س harfi alt parçaları birbiriyle aynı olan diziyi, ر da tekrarı ifade ederek, “tekrarlayan dizi” manası oluşmuştur.

ص harfi alt parçaları birbirinden farklı olan diziyi ifade eder. ر harfi tekrarı ifade eder.

Sona gelen ط sepet demektir, rota anlamındadır. Sonuçtur, oluşan dizi bir rota oluşturmayla sonuçlanır. Üçü bir arada صرط veya سرط oluşturulan ince, dar bir yolu ifade eder.

الْمُسْتَقِيمَ

قوم kökünden gelmiştir. Birinci bâbdan mastar olarak kalkıp bir hedefe yönelerek dik durmak manasındadır. Burada İstif’al babından ismi faildir. İstif’al babının mutavaat etkisi sebebiyle bu doğruluğun devamlı olması manasında “dosdoğru” demektir.

الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ

Müstakim sırat demek doğru bir yol haritası demektir. Yapılacak işlerin planlı programlı bir şekilde yapılmasını sağlar. Eğer س ile olursa projenin her adımı birbirinin aynıdır. ص ile olursa projenin adımları birbirinden farklıdır. Bu nedenle iki ayrı kıraat de “her tür durumda yol haritası yapıp planlı ve projeli olarak ilerleme” anlamına gelmektedir.

Bize müstakim sırata rehberlik et demekle Allah’tan yaptığımız işleri bir hedefe ulaşmak için projeli, planlı, programlı yapmada rehberlik istenmektedir.

يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

Dilediğine müstakim sırata doğru rehberlik eder. (Bakara 2/142)

Burada müstakim olan bir sırata doğru rehberlik vardır. Fatiha’da ise müstakim bir sırat meydana getirme vardır. Buradaki ayette mevcut müstakim sıratlardan birine katılma durumu söz konusudur.

صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ (7)

“Nimet verdiklerinin yani ne sapanların ne de onlara haklı olarak kızılanların dışındakilerin yolunda”

Bu ayet önceki ayetteki الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ in bedelidir ve müstakim sıratın ne olduğunu ve ne olmadığını ifade etmektedir. Sıfat tamlaması olan الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ifadesi isim tamlamasıyla açıklanmaktadır. Hem olması gerekeni hem de olmaması gerekeni anlatmaktadır.

Üç madde şeklinde sınıflanabilir:

Buna göre nimet verilenlerin sıratı, müstakim sırat iken gazap edilenlerin ve dalalette olanların sıratı müstakim sırat değildir.

أَنْعَمْتَ

Nimet verdin demektir. İkinci şahıs mazi tekil fiildir. 4. bâbdan نَعِمَ-يَنْعَمُ şeklinde normalin üzerinde iyi durumda olma durumunu ifade eder. Burada if’âl bâbında geçmiştir. “Nimetlendirdin” demektir.

Etimolojisi

م harfi büyük kitleyi ifade ederken ع harfi görünürlüğü ifade eder. Bu ikisi bir araya gelince göz önündeki büyük kitledir. عم kökü büyük kitleyi, ifade ederken başa gelen ن tohumun filizlenmesi demektir, ilk harf olduğu için sebep ifade eder. Bu nedenle نعم filizlenme nedeniyle büyük kitlenin oluşumunu ifade etmekte ve nimet anlamına gelmektedir.

الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ

“Onlara nimet verdiğin kimseler” demektir. Burada has ism-i mevsul olan الَّذِينَ gelmiştir. Nimet verilen bellidir, nimet verilme şekli de bellidir.

غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ

غَيْر: dışında demektir. Matematikteki “değil” anlamına gelmektedir.

دُون: Gayri ile karıştırılmaktadır. دُون fonksiyonel olarak daha aşağıda olan غَيْر‘dır. دُون kullanıldığında دُون’dan sonra gelen kısım olması gereken kısımdır.

إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ

Şüphesiz siz kadınların dışında erkeklere şehvetle gelirsiniz. (Araf 7/81)

Burada Lût Peygamber kavmine kadınların dununda erkeklere şehvetle geldiklerini söylemektedir. دُون doğrudan dışında anlamında olsaydı kadınların dışında denmesine gerek yoktu. Burada kadınların fonksiyonunu daha aşağıda olan erkekler için yapıyorsunuz denmektedir ve olması gereken de دُون kelimesinden sonradır. “Kadınlar olması gerekirken erkeklere geliyorsunuz” anlamını da içermektedir.

Burada الَّذِينَ غَضِبْتَ عَلَيْهِمْ (Onlara gazap ettiğin kimseler) denmiyor. Bunun yerine الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ deniyor. Yani burada gazab edilenler Allah’ın gazap ettikleri değildir. İsm-i mef’ûlle geldiği için kim tarafından gazab edildiği belli olmayanlardır. Gazab rızanın zıttıdır.

Gazab: Birisine/birilerine karşı haklı kızgınlık duygusudur.

غضب Etimolojisi

Ghah harfinin piktografisi düğümlenmiş halattır. Harfin manası liflerle düğümlemekten gelir ve keçilerin boynuzları da halatla düğümlendiğinden ‘keçi’ manasına da gelir. Keçilerin koyu renkli olmasından ‘karanlık’ manası da buradan gelir.

ض harfinin ana manası katlanmadır. Katlanma bakış açısına göre artma ve azalma anlamlarına gelir.

Muzaaf kök artırma (ض) ve engelleme (غ) manasındadır. غ‘nın düğümden dolayı engel, ض‘ın ise katlanmadan dolayı artırma manası vardır. İkisi bir araya gelince artmanın engellenmesi, kısık tutmak, kısıtlı tutmak anlamları oluşur. Sona gelen ب ev demektir. İç, içeri, birliktelik anlamındadır. Üçü bir arada birlikteliği kısıtlı tutmak anlamındadır. “Kızgınlık” manasına buradan gelir.

الضَّالِّينَ

ضلل kökünden gelmiştir. 2.babdan eril, çoğul ism-i fâildir. “Sapanlar, hedeften uzaklaşanlar” demektir.

Etimolojisi

ض harfinin ana manası katlanmadır. Katlanma bakış açısına göre artma ve azalma anlamlarına gelir.

ل harfi çobanın sopası demektir. Yönelme, ona doğru ilerleme, uzama manalarına gelir. Hedefe doğru yönelme manasındadır. Çobanın sopasını iterek veya çekerek koyunları kontrol etmesi, yaklaşma veya uzaklaşma olarak değerlendirilebilir.

ضَلّ bir şeyin kaybolması manasındadır. O yüzden ölünün gömülmesi anlamında kullanılır.

Buradaki manadan (sapmak) anladığımız kadarıyla ل harfi hedeften uzaklaşma manası vermiş ama bağlantı etkisiyle de tam olarak kopma gerçekleşmemiştir.

Bir başka bakış açısıyla ض harfinin azalma manası, ل harfinin hedefe yönelme manasına etki etmiş ve bağlantının azalmasıyla hedeften uzaklaşma (sapma) manası oluşmuştur.

ل harfi hedefe yönelmeyi ifade eder. Yönelinilen hedefle ilerlenilen yön arasındaki açıdaki artış ض ile ifade edilir. Bu haliyle hedeften sapmak, hedeften uzaklaşmak anlamına gelir.

الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ açıklanmıştır. Ne olduğu ve olmadığı tarif edilmiştir. Kendilerine nimet verdiklerinin sıratı olup, gazap edilenlerin ve yolunu şaşıranların yolu değildir.

Ayette müşriklerin yolu kâfirlerin yolu, münafıkların yolu denmeyip de niçin gazap edilenlerin ve dalalettekilerin yolu denmiştir? Bunun sebebi bu iki kavramın bunların hepsini kapsayan üst kavramlar olmasıdır.

SONUÇ

Fatiha’da toplam dört cümle vardır. Tek emir cümlesi vardır. Bu da dua amaçlıdır. Allah’a hitaben yapılan emir cümleleri dua içindir. Önce Allah’ın en genel vasıflarını saymakta, sonra Allah’a yapmak istediğimizi söylemekteyiz ve bunun için O’ndan bize bir sırata rehberlik etmesini istemekteyiz. Tüm Fatiha’nın sonucu bu rehberliktir. Arkadan gelen Bakara Suresi bu rehberlik isteğinin cevabını ilk ayetlerde vermektedir. ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (O kitap, içinde hiçbir bulanıklığın olmadığı ve sığınanlara rehber olandır.) ifadesinde kitabın anlamının hidayet olduğu söylenmektedir. Yani Fatiha ile Allah’tan rehberlik istiyoruz, yol göstermesini istiyoruz, Bakara ile cevabı geliyor. Rehberliğin, yol göstermenin kitabın anlamında olduğu söyleniyor.

Fatiha’nın ve Kuran’ın matematiksel ifadesini de yine ayetlerden anlıyoruz.

وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ

“Sana mesaniden bir yedi ve azim Kuran’ı verdik.” (Hicr 15/87)

Burada سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي Fatiha Suresi’dir.

الْمَثَانِي: Besmele

الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ: Fatiha dışındaki Kuran’dır.

الْمَثَانِي

مَثْنَى kelimesinin çoğuludur. مَثْنَى üleştirme sayısıdır. Çok sayıda olan bir şeyi ikişerli gruplara bölme anlamına geldiği gibi bir bir olan varlıkları da ikişerli hale getirmek anlamına gelir. Yani iki tane bir, ikili bir grup haline gelir. İkil olursa (مَثْنَيَانِ) iki tane ikili grup yeni bir ikili grup oluşturur, yani 2x2=4 varlıktan meydana gelen ikili grup ve her grupta iki varlık olan bir grup olur. Eğer üç tane olursa bu dörtlü gruptan da iki grup oluşur ve 2x2x2=8 varlık olur. Çoğul en az üç olduğu için مَثَانِي 2 sayısının üçüncü ve daha büyük kuvvetindeki sayılardır. Yani 8,16,32, 64, 128 ... sayılarının hepsi مَثَانِي dir.

Örnek:

وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ

“Sana mesaniden bir yedi ve azim Kuran’ı verdik.” (Hicr 15/87)

Burada ikinin kuvvetlerinden meydana gelen bir yediden bahsetmektedir. Bunun Fatiha Suresi olduğu söylenmektedir. İkinin kuvvetleri marife geldiğine göre o da ikinin kuvvetleri ile oluşan bir şey olmalıdır. Bu da 16 harfli olan besmeledir. Fatiha’nın besmeleden oluştuğunu söylemekte ve Kuran’ın geri kalan 113 suresine büyük Kuran denmektedir.

Şekilde besmelenin 1 → 2 → 4 → 8 → 16 şeklinde meydana gelen bir مَثَانِي olduğu görülmektedir ama belirli bir مَثَانِي olduğu için harf-i tarif almıştır ve الْمَثَانِي şeklinde adlandırılmıştır.

Daha sonra besmeleden Fatiha ve yeniden besmele oluşmuştur.

16 → 32 → 64 → 128 = 16 + 112 (16: Besmele, 112: Fatiha)

Fatiha besmele dışında 112 harftir. Besmelenin 7 katıdır. (7x2⁴)

Besmelede 4 kelime vardır. Fatiha’da besmele dışında 28 kelime vardır. O da 7’nin katıdır.

صَدَقَ اللَّهُ الْعَظِيمُ

***

SARF ANALİZ

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (1) الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (2)

الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (3) مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (4) إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (5)

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (6)

صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ (7)

Derse katılanlar

M. Lütfi Hocaoğlu

Tayibet Erzen

Süleyman Akdemir

Hilal Çekmen

Yaşar Balaban

Hasan Koç

Reşat Nuri Erol

Muharrem Demircan

Hatice Başmutaf

Hüseyin Kayahan

Veysel İpekçi

Emine Hocaoğlu

Ethem Büyükarıkan