Sonuç

Sosyal Denge Modeli çerçevesinde "hakkı üstün tutan dünya görüşü"ne göre tamamlanan bu ikinci kitapta, devletin unsurları ve kuvvetleri üzerinde durularak dengeli bir yapılanma ortaya konulmuştur. Bu çalışmada bütün oluşların değerlendirilmesi, doğal denge ile sosyal denge arasında "benzetme (=analoji) yöntemi"nden hareketle açıklanabileceği varsayımına dayanılmıştır. Devlet olgusu; biyoloji, psikoloji ve sosyoloji  ile siyaset bilimlerinden yararlanılarak bu yöntem ile açıklanmıştır.

Özelikle sistem karşılaştırılması durumunda analoji yöntemi, eksikliklerin ortaya çıkarılması bakımından çok kolaylıklar sağlar. Nitekim, biyoloji ve psikolojiden hareketle devletin ülke unsuru içinde yer alan "mülkiyet" ayrı birleştirici bir unsur, kuvvetler dengesinde hiç yer verilmeyen "denetleme" ise bağımsız bir kuvvet olarak ele alınmış ve kuvvetler ayrılığının esasları "kuvvetler dengesi" biçiminde temellendirilebilmiştir. Tespit edilen bu eksiklikler, proje bazında bir model çerçevesinde ele alınarak dengeli bir çözüme varılabilmiştir. Bu amaçla devlet unsurları ile kuvvetleri, denge açısından yeniden tanımlanmıştır. Bu tanımlarda "ikili sistem" esas alınarak matematiksel tanımlar getirilmiştir.İnsanın yapısı ikili sisteme göredir.Buna benzetilerek devletin yapısı da ikili sistem içinde ele alınmıştır. Devletin böyle sistemli bir biçimde ele alınması başlangıçta yadırganabilir. Ancak, gelişen ilimler böyle bir ikili sistem ile ele alınmasının devleti incelemede kolaylıklar sağlayacağını göstermiştir.

Sosyal Denge Modelinde sosyal birkurum olarak "din"e, birkuvvet (=fonksiyon) olarak "denetleme" yeri verilmiştir. Dört sosyal kurum ve dört kuvvet arasındaki sosyal denge ise "lâiklik" olarak tanımlanmıştır. Bu sonuç, bizce çağımızda aranan uzlaşmacı tutuma ortam hazırlayacak ve en çok yardım edecek bir değerlendirme olarak kabul edilebilir.Bu çalışmada, "lâiklik ile kuvvetler dengesinin aynı şeyler olduğu’’ sonucuna varılmıştır.